برای مشاهده تصاویر بیشتر بر روی “ادامه”کلیک کنید
آینه‌کاری نوعی تزیین داخلی ساختمان، با چسباندن قطعه‌های کوچک آینه به شکل‌های هندسی و گل و بته‌های مختلف است. در این رشتهٔ هنری، هنرمند آینه‌کار با استفاده از شیشه و برش آن به اشکال متنوع، فضایی درخشان و زیبا در بناها می‌آفریند که از بازتاب نور در قطعات بی‌شمار آینه تشعشع، درخشش و زیبایی در تزیینات بناها ایجاد می‌شود و پوششی بسیار مناسب و زیبا برای تزیین بنا از نظر استحکام و دوام است.
این هنر یکی از شاخه‌های هنرهای تزیینی ایران است و از ابتکارهای ویژهٔ هنرمندان ایرانی به شمار می‌آید و در دوره ساسانیان رایج بوده است. از آیینه کاری های بجا مانده می توان بنای دیوانخانهٔ شاه طهماسب صفوی (۹۳۰ – ۹۸۴ق/ یا ۱۵۲۴ – ۱۵۷۶م) در قزوین را نام برد.
آب و آینه در فرهنگ ایرانیان نماد پاکی و روشنایی، راستگویی و صفا بوده‌اند و به احتمال زیاد کاربرد آن در معماری نیز همین معنا را دارد. علاوه بر این ریشه‌های اقتصادی آینه‌کاری را نباید فراموش کرد. در سده ۱۰هجری قمری آینه از اروپا به ویژه از ونیز به ایران وارد می‌شد و بخشی از این آینه‌ها هنگام جابه‌جایی در راه می‌شکست. هنرمندان ایرانی برای بهره‌گیری از قطعات شکسته راهی ابتکاری یافتند و از آن ها برای آینه‌کاری استفاده کردند و آینه‌کاری ظاهراً با کاربرد آنها آغاز شد. آینه کاری در آغاز با نصب جامهای یک پارچه آینه بر بدنه بنا شروع شد. نه تنها درون بنا بلکه دیوارهای ستون‌دار عصر صفوی نیز با آینه‌های بزرگ تزیین شد
مصالح و مواد مورد استفاده در هنر آینه کاری عبارتند از: آینه چسب یا بُنکس (در اصطلاح چسب چوب را گویند)، سریش و گچ نرم. ابزارهایی که در هنر آینه کاری استفاده می‌شوند عبارتند از: قلم طراحی، خط کش چوبی برای خط اندازی روی شیشه، میز زیر دست، الماس آینه بر و تنها ابزاری که در نصب آن به کار برده می‌شود کاردک است .
شیوه اجرای کار در آینه‌کاری
این گونه‌است که نخست، طرح مورد نظر توسط طراح، معمار یا شخص آینه کار آماده می‌شود سپس کاغذ طراحی شده را سوزنی می‌کنند و برسطح کار می‌گذارند و روی آن گرده زنی می‌کنند.
پس از آن از روی طرحی که به وسیله گرده بر دیوار منتقل شده، هنر آینه کاری را به وسیله چسباندن قطعات آینه روی دیوار با گچ و سریش به انجام می‌رسانند.
در سطوح آینه کاری زمینه کار دارای نقوش یا خطوط برجسته یا فرورفته‌است زمینه کار توسط یک فرد گچ‌بر مشابه طرح آینه کاری آماده شده، سپس قطعات آینه به وسیله آینه بر یا آینه کار در اندازه و اشکال مورد نظر با الگویی مقوایی برش داده شده (بدون انکه آنها را از هم جدا سازند) آماده می‌شود.
آن گاه آینه چسبان به وسیله خمیری که مرکب از گچ و سریش است قطعات آینه را براساس طرح به وسیله فشار آوردن دست به محل برش آنها روی گچ کشته بر سطح کار می‌چسباند و با فشار دست برجستگی و فرورفتگی مورد نظر را ایجاد می‌کند، سپس نقوش دلخواه و مورد نظر را پدیدار می‌سازد در پایان آینه پاک کن سطح کار را پاک کرده، براق می‌کند.
اجرای طرح روی کاغذ پس از تشخیص ابعاد و تقسیم‌بندی گره محاسبه می‌شود سپس هر گره را در خود خرد کرده و به وسیله آینه‌های حمیل یک سانتیمتری که در اطراف نقش گره چسبانده می‌شود، گره اصلی نمایان می‌شود.
در داخل لقاط گره نقوش ویژه طراحی شده مثل نقوش اسلیمی، گل و برگ و پرنده و غیره را اجرا می‌کنند و افزون بر آن قسمت آینه بری به وسیله آینه‌های رنگی و برش آینه به صورت
محدب که به نام کُپ بری (آینه محدب) معروف است، طرح لازم را آماده کرده و به عنوان مثال در طرح درخت انگور الوان، سیاه و یاقوتی که هم رنگ و هم ابعاد آن مشخص است، شبیه اصل درخت طراحی می‌کنند و آینه محدب را بر اساس طرح آماده با گچ بر سطح کار می‌چسبانند.
سپس لایه گچ نرم در قطر حدود سه میلی‌متر بر آخرین سطح بر جسته مالیده می‌شود و پس از آن شیشه‌های محدب ساخته شده را خرد کرده و با انواع آینه‌های رنگی به کار می‌برند.
در مورد طرحهای گیاهی و اسلیمی و قواره سازی، مانند معرق‌کاری برای تمام نقوش، الگو تهیه کرده و پس از برش آینه با الماس، به کمک سنگ، لبه‌های آن را گرد می‌کنند.
ضخامت مطلوب آینه برای آینه کاری یک میلی‌متر است، اما تا ضخامت دو میلی‌متر یا بیشتر نیز به کار برده شده‌است. از آنجا که واردات آینه گران قیمت و شکننده بود، استادکاران ایرانی از مدت‌ها پیش به ساخت آینه‌های قلع و سیمابی می‌پرداختند.
بعدها جیوه دادن آینه تغییر کرد و آب مقطر و “نیترات دراژن”(سنگ جهنم ) به کار بردند. این آینه چندان که باید شفاف نبود، از این رو در عمده آستانه‌ها و اماکن متبرکه آینه‌های بلژیکی به کار برده شده‌است.
به هر ایوان که آید در مقابل شود آیینة بختش مقابل
دارالسرور، آستان قدس رضوی
دارالسیاده، آستان قدس رضوی
با آگاهى از اینکه ساختمان دیوان خانة قزوین در ۹۵۱ق/۱۵۲۴م آغاز گشته و در ۹۶۵ق/۱۵۵۸م پایان یافته است، مى‌توان نتیجه گرفت که پیشینة کاربرد در بنا حداقل به نیمة سدة ۱۰ق/۱۶م مى‌رسد. کاربرد آینه در ساختمان که در قزوین آغاز گردید، پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان (۱۰۰۷ق/۱۵۹۸م)، در این شهر و دیگر شهرهای ایران چون اشرف (بهشهر) گسترش یافت (هربرت، و در تزیین بسیاری از کاخهای دورة صفوی که شمار آنها به نوشتة شاردن تنها در اصفهان به ۱۳۷ دستگاه مى‌رسید (ص ۹۶)، از این هنر بهره گرفته شد. در این میان کاخ معروف به «آینه خانه» که به سبب به کار بردن آینة بسیار در تزیین آن بدین نام شهرت یافته بود، جایگاهى ویژه داشت. «آینه خانه» به روزگار پادشاهى شاه صفى (۱۰۳۸-۱۰۵۲ق/ ۱۶۲۹-۱۲۴۲م) در کنار زاینده رود ساخته شد. سقف و تالار و ایوان و دیوارهای این بنا، با آینه‌های یک پارچه به درازای ۵/۱ تا ۲ متر و پهنای کمتر از یک متر آراسته شده بود و بازتاب تصویر زاینده رود و بیشه‌های ساحل شمالى آن در آینه‌ها منظره‌ای جالب و دلپذیر پدید مى‌آورد. میرزا مظفر ترکه که از منشیان دربار شاه عباس دوم بود، در وصف این بنا شعری سروده، و آن را «پا تا سر آینه» وصف کرده است (هنرفر، ۵۷۶ – ۵۷۸). از همین دوره (سدة ۱۱ق/۱۷م) است که در شعر شاعران ایرانى به نام «آینه خانه» و تحسین و ستایش آن بر مى‌خوریم (نصرآبادی، ۵۸). آینه کاری در خانه‌های برخى دولتمردان روزگار صفوی به کار گرفته مى‌شد (الئازیوس، ۲۲۱).
در ساختمان چهل ستون نیز که از بناهای دورة شاه عباس دوم (۱۰۵۲- ۱۰۷۸ق/۱۶۴۲-۱۶۶۷م) است، از آینه‌کاری به عنوان تزیین بنا استفادة گسترده شده است. افزون بر آینه‌های قدی یا بدن نما، شیشه‌های لوزی شکل رنگارنگ و قطعه‌های کوچک آینه برای آراستن سقف و بدنة ایوان و تالار به کار رفته و ستونهای هجده گانة ایوان از آینه و شیشه‌های رنگین پوشیده بوده است. کارری۱ که سفرنامة خود را در ۱۱۰۵ق/۱۶۴۹م نوشته، در شرح بازدید از خانه و کاخ میرزا طاهر فرمانروای آذربایجان در تبریز، از اطاق آینه کاری بنا سخن مى‌گوید و مى‌نویسد: نه تنها دیوارها بلکه روی بخاری این اطاق با قطعات درخشان آینه تزیین شده به طوری که «در زیر اشعة آفتاب صحنة جالب و خیره کننده‌ای ایجاد مى‌کند» (ص ۳۴). از سقوط اصفهان در ۱۱۳۵ق/۱۷۲۳م تا پایان سدة ۱۲ق/۱۸م بجز بنای کاخ وکیل در شیراز، بنای آینه کاری شدة دیگری نمى‌شناسیم. این بنا نیز در ۱۲۰۹ق/۱۷۹۴م به فرمان آقا محمدخان قاجار ویران گردید و آثار قابل حمل آن از جمله آینه‌های بزرگ و دو ستون سنگى یک پارچه و درهای خاتم و جز آن برای توسعه و بازسازی ایوان دارالامارة تهران که بعدها به ایوان تخت مرمر مشهور شد، به این شهر حمل گردید (ذکاء، ۴۵).
در طول سدة ۱۳ق/۱۹م آینه کاری به تدریج رونق روز افزون گرفت و در دهه‌های پایانى این سده به فرازی تازه رسید. در این دوره آثار زیبایى چون تالار آینة کاخ گلستان و تالارها و اتاقهای شمس‌العماره که از نظر زیبایى و ظرافت در آینه‌کاری کم مانند است، پدید آمد. در آغاز سدة ۱۴ق/ پایان سدة ۱۹م، هنرمندان آینه کار دو اثر کم نظیر پدید آوردند که یکى آینه‌کاری دارالسیادة آستان قدس رضوی (مؤتمن، ۱۱۸) و دیگری ایوان آینة صحن جدید آستانة حضرت معصومه (ع) در قم بود (فیض، ۱/۵۱۶). آینه کاری این ایوان در ۱۳۴۵ش تجدید گردید. نمونة تکامل یافتة این هنر را در آینه کاری کاخهای شهوند در سعدآباد شمیران (۱۳۰۶ش) و مرمر در تهران (۱۳۱۵ش) مى‌توان مشاهده کرد. در دهه‌های پایانى همین سده، آینه‌کاری به گونه‌ای محسوس از محدودة اماکن مقدس و کاخها بیرون آمد و به صورتى گسترده حتى در بعضى خانه‌های مسکونى و مراکز عمومى چون، تئاترها، رستورانها، مهمانخانه‌ها، فروشگاهها و آرامگاههای خصوص و جز آن به کار گرفته شد (پوپ، ۴۰۱).
پیدایش آینه‌کاری: آب و آینه همواره، نزد ایرانیان به صورت دو نماد پاکى، روشنایى، بخت، راستگویى و صفا شمرده شده است و شاید به کار گرفتن آینه به عنوان یکى از آرایه‌های بنا با این امر بى ارتباط نباشد. بهره‌گیری‌از قطعه‌های‌آینه و آینه‌کاری‌به‌صورتى‌که اکنون‌مشاهده مى‌گردد، خاستگاه‌و ریشه‌ای اقتصادی دارد. آینه‌های شیشه‌ای که از سدة ۱۰ق/۱۶م به عنوان یکى از اقلام وارداتى از اروپا، به ویژه از ونیز به ایران آورده مى‌شد، به هنگام حمل و نقل در راه مى‌شکست. هنرمندان ایرانى برای بهره‌گیری از این قطعه‌های شکسته، راهى ابتکاری یافتند و از آنها به صورت آینه‌کاری استفاده کردند ( دانشنامه ). بیت زیر بینش از کشمیری (از شعرای سدة ۱۱ق/۱۷م) گویای این حقیقت است: هر پارة دلم چمنى از نگاه اوست {} آیینه چون شکسته شد آیینه خانه است
در سدة ۱۳ق/۱۹م که آینه کاری رواج و رونق و ظرافت و دقت بیشتری یافت، جامهای نازک آینة ویژة آینه کاری در آلمان ساخته و به ایران فرستاده مى‌شد (دالمانى، ۴۲۹). این جامها را آینه کاران ایرانى مى‌توانستند به آسانى به اشکال هندسى دلخواه ببُرند و به کار برند. در آغاز آینه کاری به صورت نصب جامهای یک پارچه بر بدنة بنا معمول بود. در چهل ستون اصفهان بر دیوار سر حوض، آینه‌ای بزرگ و شفاف نصب کرده بودند که «آینه چهل ستون نما» یا «جهان نما» نامیده مى‌شد و بزرگى و روشنى آن بدان حد بود که تصویر مردمى که از «درب عرابة» چهل ستون (با فاصلة حدود ۱۸۰ متر از بنا) وارد مى‌شدند، در آینه دیده مى‌شد (جابری انصاری، ۳۴۴). سپس قطعه‌های آینه به تدریج کوچک‌تر گردید تا آنکه در پایان سدة ۱۳ق/۱۹م قطعه‌های کوچک آینه به شکل مثلث، لوزی، شش گوش و جز آن درآمد و هنرمندان آنها را به صورت الماس تراش به کار بردند. گذشته از اینها، آینه کاران ایرانى از شیشه‌های محدب که به صورت آینه در مى‌آورند نیز استفاده مى‌کنند (پوپ، ۴۰۱).
رایج‌ترین طرحها در آینه کاری طرح مشهور به «گره» است که از نظر گوناگونى اشکال و تنوع کاربرد آن در رشته‌های مختلف هنر ایران، در نوع خود مانند ندارد. طرحهای دیگر چون قاب بندی به شیوه‌های گوناگون و یا ترکیب و تلفیقى از آنها (به ویژه در آینه کاری سقف) شمسه، ترنج، لچک، قطارسازی، اسلیمى، مقرنس و نیم کره‌های گود که به کاسه مشهورند متداول بوده و اکنون نیز معمول است. در مواردی که در آینه کاری قطعه‌های بزرگ آینه به کار مى‌رفت، معمولاً سطح کار را با رنگ سفید نقاشى مى‌کردند و طرحهای متنوع بر آن پدید مى‌آوردند. کهن‌ترین آینه کاری از این نوع در کاخ جونقون بختیاری به کار رفته و رنه دالمانى تصاویری از آن را در کتاب خود به چاپ رسانیده است. آینه‌کاری گاهى همراه با گچ‌بری به کار رفته که در حقیقت آمیزه‌ای از هر دو هنر به مشار مى‌آید.
در سالهای اخیر نوعى آینه‌کاری با شیشه‌های رنگارنگ که طرح آن بیشتر شامل گل و بوته، ترنج و نیم ترنج و جز آن است، متداول گشته که بر خلاف شیوة سنتى که قطعات آینه همگى هندسى و گوشه‌دار است، آینه و شیشه‌های رنگین در آن به گونة منحنى و گرد یا بادامى و جز آن بریده مى‌شود و به کار مى‌رود. این شیوة آینه کاری تؤم با شیشه را «یاقوتى» مى‌خوانند در این شیوه معمولاً قطعات آینه را بر زمینة شیشه‌ای مى‌چسبانند.
مراحل مختلف آینه کاری بدین گونه است که نخست طرح به وسیلة رسام (که گاهى معمار بنا و یا خود آینه کار است) تهیه مى‌گردد. در طرحهای پیچیده کاغذ طرح را سوزنى مى‌کنند و سطح کار را گرده مى‌زنند و سپس آینه کاری را از روی گرده انجام مى‌دهند. در مواردی که آینه کاری دارای نقوش یا خطوط برجسته و یا فرو رفته است، زمینة کار قبلاً به وسیلة گچ بر مطابق طرح آماده مى‌گردد. سپس قطعات آینه به وسیلة آینه بُر در ابعاد و اشکال مورد نیاز با الگوهای مقوایى (که امروزه به الگوهای پلاستیکى تبدیل شده) بریده و آماده مى‌شود. آنگاه آینه چسبان با خمیری که آمیزه‌ای است از گچ و سریش، قطعات آینه را برابر طرح بر سطح کار مى‌چسباند و نقوش دلخواه را پدید مى‌آورد و در پایان آینه پاک کن سطح کار را پاکیزه مى‌کند و جلا مى‌دهد. کاربرد هنر آینه کاری در سده‌های اخیر از مرز جغرافیایى ایران گذشته است و به سبب زیبایى و جاذبة بسیار، در دیگر کشورهای مسلمان، به ویژه کشورهای همسایة ایران چون عراق، عربستان و امیر نشینهای خلیج فارس گسترش یافته است. یکى از بهترین نمونه‌های آن، آینه‌کاری حرم مطهر امیرالمؤمنین (ع) در نجف اشرف است که در نوع خود مانند ندارد. شهرهای مختلف ایران همواره خاستگاه هنرمندان آینه کار بوده است، اما در این میان آینه کاران اصفهان و شیراز و تهران از شهرت بیشتری برخوردارند.