ساخت گنبد سبز[/caption]
برای مشاهده تصاویر بیشتر بر روی “ادامه”کلیک کنید
تعریف مناره یا گلدسته و انواع آن
ریشه یابی لغت گلدسته : مناره .ماذنه .صومعه هر یک ریشه در جنبه های کاملا متفاوت عملکرد ساختمان دارند.
مناره:
این واژه هیچ گونه دلالت ضمنی به فراخوان مردم به نماز ندارد و به معنی مکان نور و روشنایی است.
گاهی معادل با فانوس دریایی تصور می شود. به خصوص از زمانی که چنین ساختاری تا ظهور اسلام به طور گسترده برای اهداف نظامی بیزانسی در شمال آفریقا و سوریه استفاده می شد .
گلدسته سازی
ساخت گنبد
گنبد استیل
گنبد یادمان شهدا
گنبد مزار شهدا
گنبد سازی در تهران
ساخت گنبد در تهران
گلدسته سازی
سازنده گلدسته
ساخت گلدسته
سازنده انواع گنبد و گلدسته
گلدسته سازی در تهران
گنبد استیل
ساخت گنبد استیل
سازنده گنبد استیل
گنبد استیل طلایی
گنبد استیل/ساخت گنبد استیل/سازنده گنبد استیل/گنبد استیل طلایی
ساخت گلدسته – ساخت مناره ها در قبل از اسلام
از آثار و علایم مناره ها ی قبل از اسلام که تعداد بسیار اندکی از آن در ایران باقی مانده ، چنین بر می آیدکه مناره با هدف راهنما بودن در دوران قبل از اسلام ساخته می شده است بعضی از مورخین و باستان شناسان هر بنایی که بر آن آتش فروزان وجود داشت ، مناره می خوانند . تا جایی که به زیگورات چغار زنبیل در شوش و کعبه زرتشت در قارس که هیج شباهتی به مناره ندارد نیز نام مناره نهاده اند که این با آنچه به معنی ” میل و منار “آمده است تفاوت فا حش دارد .
در حال حاضر در کنار مناره های قبل از اسلام نشانه ای از ساختمان دیده نمی شود ، بلکه میتوان گفت که مناره ها نشان دهنده وجود آتشکده ها و آتشگا ههای بزرگی بوده اند که اثبات آن محتاج به بررسی و تحقیق بیشتزی خواهد بود .
قدیمی ترین مناره یا برج راهنما ی موجود میل نور آباد ، معروف به میل اژدها متعلق به دوره اشکانیان است که د رغرب نور آباد ممسنی قرار گرفته است .
این میل دارای حدود هفت متر بلندی بوده ،قاعده و تمام بدنه آن با سنگهای سفید تراش منظم ساخته شده است .پلکان میل اژدها در درون برج قرار دارد و بر بالای آن آتشدان سنگی جای داشته است .
در زمان ساسانیان نیز مناره ای با خصوصیات متفاوت با مناره فوق به جای مانده است که اکنون در مرکز شهر باستانی فیروز آباد به صورت توده جسیمی از سنگ و گچ خود نمایی می کند .مناره به صورت چهارضلعی ساخته شده ،با پلکانی که بر بدنه بیرونی مناره احداث شده بود ،به بالای آن نیز می رفته اند . ارتفاع مناره که در ابتدا بیش از ۳۳ متر بوده ، درحال جاضر ۲۶ متر می باشد .ابعاد مناره در پایین بیش از ۱۱ متر است و هرقدر بدنه مناره بالاتر می رود از پهنای آن کاسته می شود .با آنکه ویرانی بسیار به بنا راه یافته ،امروزه پایه مرتفع و قطور آن در وسط ویرانه ها ی فیروز آباد برافراشته است و ازمسافت دور جلب نظر می نماید . این بنا از این نظر که تنها مناره به جای مانده از قبل از اسلام با تمام خصوصیاتش می باشد از نظر تاریخ معماری ،منحصر به فرد و دارای اهمیت فراوانی است .
تحول مناره در دوران اسلامی
تاریخ احداث اولین مناره در دوران اسلامی نامعلوم است ظاهرا چنین به نظر میرسد که پیدایش مناره کمی پس از ساختن مساجد ،صورت گرفته ،لیکن منادیان خبر و موذنان آغاز اسلام جایگاهی بر رفیع ترین بنای شهر که دارای مرکزیت هم بوده است داشته اند .
به گفته مهمودی :بلال حبشی ،موذن خاص پیامبر اکرم (ص) ،بر بام خانه حفصه ،دختر عمربن خطاب اذان می گفت .
ازمجموعه تواریخ و نوشته های پراکنده مورخین و سیاحان چنین مستفاد می کردد که احداث مناره به صورت کنونی نخستین بار بعد از اسلام در زمان خلافت امویان صورت گرفته است
آندره گدار معتقد است “:که فکر احداث مناره در زمان خلافت امویان در سوریه (ظاهرا مقصود مسجد جامع دمشق ) ظاهر گردیده است .”
اولین مسجد ی که در ظهور اسلام ساخته شد مسجد النبی (ص) ، مسجد ی بود که پیامبر اسلام (ص) با اصحاب مکرمش در مدینه بنا نهاد ، این مسجد بسیار ساده با نخل وسنگ ساخته شد وبعدامتعلقاتی جون مناره ، گنبد الخضرا، به آن اضافه شده ، وگسترش یافت وتا کنون هم روز به روزتزئینات و متعلقاتی به آن اضافه میگردد..
گلدسته سازی در تهران
بر کتیبه تاریخی مناره شیخ دانیالخنجی د رخنج لارستان که تاریخ سال ۷۱۱ دارد،در باب پیدایش اولین مناره چنین آمده است :”بعد فان المناره فی الاسلم …….وقد صح اول بنا مناره فی الاسلام عمر بن عبد العزیز رضی ا…..عنه ………”به تحقیق صحیح ترین آنها ، اولین کسی که مناره ای در اسلام بنا کرد عمر بن عبدالعزیز بود که خداوند از او راضی باشد …….
مولف کتاب تاریخ قم در مورد احداث نخستین مناره عالم اسلام عقیده دارد که : ( اولین مناره ای که در عالم اسلام ساخته شد مناری بود که ابودلف قاسم بن عیسی در زمان خلافت معتصم در کنار مسجد سامرا احداث نمود …….)
در تاریخ ساخت اولین مناره در معماری اسلامی کشمکش هایی وجود دارد .ولی قدیمی ترین تاریخی را که برای ایجاد موذ نه و مناره بیان کرده اند ،سال ۴۴ و ۴۵ هجری است بلاذری در این مورد می نویسد که در این سال زیاد بن ابیه ،والی بصره ، برای مسجدجامع این شهر مناره ای به شکل مناره های کنونی از سنگ احداث کرد .
گلدسته سازی در مازندران
دومین مناره ، مناره های چهار گانه مسجد عمرو در خطاط مصر است که در سا ل ۵۳هجری مسلم بن مخله ،والی مصر در زمان معاویه ساخته است .
مهمترین مناره را در سال ۸۶-۸۸ هجری ولید بن عبد الملک ساخته است وآن مناره مسجد جامع دمشق است که در هنگام توسعه این مسجد ساخته شد . در مورد احداث این مناره می نویسند : (وقتی خواستند در چهار طرف مسجد چهار مناره بسازند برای ساختن مناره ها نیز از برج ناقوسهای کلیسای یحیی در دمشق استفاده کردند و مناره ها را به صورت برجهای مرتفع مکعب شکل ساختند .) چهارمین مناره ای که به بنای آن اقدام گردید ،مناره مسجد پیغمبر اکرم (ص) در مدینه بود که عمربن عبدالعزیز ،والی مکه و مدینه از سوی ولید بن عبدالملک آن را ایجاد کرد .
موذنه جامع قیروان تونس ، موذ نه مسجد الحرام ،مناره جامع قرطبه به ترتیب قابل ذکرند .مناره مهم دیگر در سال ۲۴۰هجری از طرف متوکل خلیفه عباسی در کنار مسجد جامع سامرا ساخته شد که هم ماذنه و هم محل افراشتن لوای خلافت بود که به نام ملویه شهرت یافت ارتفاع این مناره ۵۲ متر است و در تارک آن کلاهک قرار داشته که اکنون خراب است .شک نیست که مناره های اولیه اسلام دارای فرمی ساده و احیانا به صورت برجی کوتاه با سا یبان بوده اند که به تدریج در سالیان بعد به شکل تکامل یافته تری در آمده اند .
کاربرد گلدسته مسجد
از آن جا که بین انتخاب مکان حهت احداث مناره و کاربرد مناره رابطه ای هماهنگ و مستقیم وجود دارد می توان مکان احداث این نوع بنا را عملکرد آن در راستای خاص آن دانست .وجود تعداد بسیاری مناره و میل در تمام سرزمین پهناور اسلامی ، چه بر سر جاده های کاروانروی قدیمی ،چه بر روی تپه ها و ارتفاعات چه در آغوش مساجد و بقاع متبرکه در کنار کاروانسراها و مدارس و دار الضیافه ها هر کدام بازگو کننده کاربردی است که این بناها داشته اند در جاده قونیه –قیصریه بزرگترین و زیباترین کاروانسراها که دارای دار الضیافه و مسجد بوده است قرار دارد . که در درون آنها مساجد با مناره های زیبا و مدارس بنا شده بودند مانند: کاروانسراهای شهر سیواس مهمترین کاربرد مناره ها عبارتند از :
۱- میل راهنما : شک نیست که میلهایی که در کنار راههای کاروانی قدیمی و دشتهای وسیع به چشم می خورد ، همان طور که از نامشان پیداست به صورت میل راهنما عمل کرده ، هدایتگر رهگذران و کاروانها یا پیکهایی بوده که از این مکانها می گذشته اند : مانند میل قاسم آباد ،
دربیشتر موارد میل فقط نشان راهنما به حساب می آمده ، لیکن گاه در کنار آنها هرجا که اوضاع و مکان مناسب می نمود رباطها و ساباطها و آب انبارها یی نیز ساخته می شد .به عبارت دیگر میل نشا ن دهنده وجود تاسیساتی بود که جهت تن آسایی کاروانیا ن خسته و ملتهب و عطشان در صحراها احداث می شده ،چنانکه در کنار میل قاسم آباد سیستان کاروانسرایی بزرگ و آباد بوده که به تدریج رو به ویرانی نهاده است .منار سنگ بست درکنار مقبره ارسلان جاذب ،نشان از رباط بزرگی دارد .
گلدسته سازی در کرج
گلدسته سازی در ارومیه
اجزای سازنده گلدسته
به طور کلی مناره از سه قسمت پایه ، ساقه یا بدنه و کلاهک یا تاج مناره تشکیل شده است .
۱- پایه :
از آنجا که مناره با ارتفاع بسیار و مساحت کم زیر بنا ، فشار بسیاری را در سطح قاعده خود تحمل می کند ، هرگونه سستی در پایه ها باعث انهدام و فروریختن بنا می گردد .به همین جهت برای استحکام و اطمینان بیشتر زمین را تا جایی که به زمین سخت برسد حفر کرده ،سپس با شفته و سنگ آن را پرو مستحکم می سازند . آن گاه سکو یا پایه اصلی مناره را با سنگ و آجر بنا می نهند . عموما پایه ها به صورت سکوهای مربع شکل یا کثیر الاضلاع هستند، که مناره در وسط آن قرار گرفته ، رو به بالا ادامه می یابد.
.این پایه ها در مناره مسجد قتبه مراکش و همچنین مسجد جامع دمشق که گفته می شود که این مسجد از فرم برجهای پیشین کلیسا در سوریه پیروی کرده است . دیده می شود (۷۱۵میلادی) فرم مربع شکل ، و مناره سین به فرم هشت ضلعی دیده می شود .بعضی از مناره ها فاقد پایه بوده ،مناره بدون اینکه روی سکویی قرار داشته باشد بر روی زمین قرار دارد ، مانندمناره مسجد برسیان ،
مسجد جامع دمشق در سمت راست ومسجد سلمانیه استانبول در سمت چپ
۲- بدنه مناره یا ساقه گلدسته :
شکل فرم بدنه مناره در پهنه ممالک اسلامی متفاوت و دارای تنوع بسیاری است و با توجه به ذوق و ابتکار معماران هر ناحیه به صور گوناگون جلوه گر میشود از جمله در فلسطین ، سوریه و اسپانیا مناره ها دارای مقطعی مربع و مساجد اولیه دوره عباسی در بین النهرین مخروطی شکل با پله های مارپیچی بیرونی است .در بعضی مناطق دیگر مانند مناره های سردر مسجد لارنده قونیه (۶۵۵ هجری)و قطب مناره دهلی از آثار اوایل قرن هفتم ،نمای خارجی آن مطبق و با ایجاد شیارهای طولی و بلند از نمونه های زیبای تنوع شکل و فرم مناره به شمار می آید. در دوره قبل ازاسلام با طرح های مربعی مناره ها روبرو هستیم ولیکن بعد از اسلام مناره ها عموما به صورت مدور ساخته شده است .
در بدو امرمناره ها در نقشه مساجد مستتر نبودند و همچون برجهای مچزا یی فاقد محل معین در مجتمع مسجد عمل می کردند . در قرن اول تا قرن پنجم مناره به صورت منفرد و گاه وصل به بنا و گاه با فاصله به بنا ساخته میشد یا احداث بنا و مسجد در اطراف آن ،در دوره های بعد صورت می گرفت .ازنمونه اول مناره منفرد مناره سلجوقی سمنان ،نمونه دوم مناره متصل به بنا مناره مسجد ملک کرمان ،نمونه سوم مناره گلپایگان میتوان اشاره کرد . مناره های ایرانی را میتوان به دودسته منفرد و زوجی تقسیم کرد .
ساخت گلدسته مسجد
مناره های منفرد ، این دسته از مناره ها دارای بدنه بلند و کشیده هستند که ازنظر تنوع و فرم به سه دسته تقسیم کرد. ۱- مناره های استوانه ای ۲- مناره مخروطی ۳-مناره های منشوری .
قرن پنجم و ششم هجری را میتوان دوران شکوفایی معماری مناره ها دانست .در این دوره مناره سازی به حدی به درجه تکامل رسید که به جاست آنان را شاهکارهایی از هنر اسلامی و جلوه ای از ذوق و سلیقه معماران آن زمان به حساب آورد . زیباترین نمونه تکامل معماری مناره را در بعضی از مناره های مطبق سلجوقی میتوان دید .این مناره ها دو یا سه طبقه اند به عبازت دیگر این مناره ها دارای سه طرح شکل سازی است که هر کدام باریکتر و کوتاهتر برروی هم قرار گرفته اند یا دارای دو یا سه موذنه و تاج هستند.
گلدسته سازی در زنجان
مناره های زوجی در دوره سلجوقی مناره به دلایلی ساختمانی جزئی از بنای مسجد گردید و در این هنگام مناره ها در دوسوی ایوان یا طرفین سر در ورودی واقع شده ،با تعریض وتوسعه ای که در ایوانها ی دوره بعد صورت گرفت ،مناره ها ی زوجی نقش مناسبی برای مقابله با نیروهای رانشی که در اتاق ایوانها پدید می آید ایفا کرد .در عین حال با توجه به اهمیت قرینه سازی در معماری ایران به زیبایی سردر نیز می افزاید . مدرسه غیاثیه قم نمونه های بارز مناره های زوجی در ایران هستند .
در دوره های بعد تا تیموری نمای خارجی مناره های زوجی و ساقه آن از روی پشت بام مجاور ایوان آغاز گردید .بد نه مناره ها به صورت نسبتا باریکتر و ظریف تر ارائه شد . در دوره تیموری به عکس دوره های گذشته که قسمت پایین مناره در بنای ساختمان مخفی بود ،بدنه مناره به صورت آشکار در کنار ایوان یا با فاصله ای کم منتهابه صورت وابسته قرار میگیرد ،مانند مناره های مسجد گوهرشاد
گلدسته سازی فروردین
دکل :ستون مدور یا چند ضلعی است که در مرکز مناره ساخته می شود پلکانهای مارپیچی به دور آن می پیچد و بالا می زود .این دکل یا ستون در پایین دارای ضخامت بسیاری است که گاه قطر آن به بیش از ۵/۱ متر می رسد ،به تدریج هرچه به طرف بالا می رود از ضخامت آم متناسب با کم شده قطر بدنه مناره کاسته میشود .مانند دکل مناره برسیان ،قطر دکل مدور برسیان در پایین ۸۲ سانیمتر و در بالا ۷۲ سا نتیمتر ، به طور کلی با آجر و سنگ و گچ ساخته شده است گاه جهت استحکام دکل از سرب مذاب نیز استفاده می شده است ،مانند مناره های بارگاه حضرت معصومه (س).لازم است یاد آوری شود که دکل مناره های قبل از اسلام بسیار قطور و در دوران اسلامی ،عموما باریکتر و ظریف تر هستند .
پلکانها : پلکانها ی مناره ها عموما از روی نقشه برخلاف حرکت عقربه ساعت است به عبارت دیگر پله ها به صورت مارپیچی مانند بادبزن حول محور مرکزی یا دکل می پیچید وتا نعلبکی تاج ادامه می یابرد. پلکانهای مناره ابودلف سامرا بیرون و در فضای باز قرار دارند . مناره های دوره اسلامی پلکانها ظریف تر و به شکل مثلث در داخل مناره قرار میگیرند .مهمترین خاصیت پله های مارپیچی داخل مناره این است که به بنا حالت فنریت میدهدوبه مناره در برابر ارتعاش و زلزله ایستایی بیشتری می بخشد ،بخصوص این که شکل مدور مناره باعث می شود که مناره در برابر نیروی باد نیز به راحتی مقاومت کند .
گلدسته سازی برادران فروردین
در مناره های دوره اسلامی سبک جدیدی در ورود ی و خروجی مناره ها به چشم می خورد که این سبک از ایرانیان مشتق گردیده است مناره های مساجد در ایران دارای دو مدخل ورودی و دو پلکان است که یکی مختص صعود ودیگری مخصوص پایین آمدن از مناره است ، به طوری که هیچ گونه ارتباطی بین این دوقسمت به چشم نمی خورد طرز قرارگرفتن پلکان ها ی دوگانه به همان شیوه مارپیچی و به صورت موازی است که با احتساب ارتفاع و فاصله آن دو متناسب برای صعود یک فرد متواسط القامه است .از قدیمی ترین مناره هایی که به این سبک ساخته شده میتوان مناره جامع قرطبه در اندلس ،مناره های قوصون ،ازبک یوسفی وغوری در مصر ،مناره موصل در عراق ومناره سوق الغزل در بغداد نام برد .
نورگیرها :نورگیرها روزنه های بزرگ . کوچک هستند که دربدنه مناره تعبیه شده ،نورداخل پلکانها را تامین میکند ،به طورکلی نورگیرها به دودسته تقسیم میشوند الف)نورگیرهایی که به صورت روزنه به اندازه یک یا دوآجر به فواصل مختلف در بدنه تعبیه میشود.
گلدسته سازی برادران فروردین به جز ناصر
ب)نورگیرهای بزرگ که حالت پنجره ای به خود می گیرند. در حقیقت پنجره ها مدخل ورودی مناره ها نیز به جساب می آمده اند ،اما مسئله در مورد مناره هایی که پنجره هایشان در محل بالاتری تعبیه شده ،مورد وثوق نیست .چنین به نظر می رسد که از این پنجره ،علاوه بر نورگیری جهت اذان گویی نیز استفاده میشده است چرا که پنجره ها رو به قبله است .
۳– تاج یا کلاهک مناره :
:بدنه مناره در نقطه گلوگاه با چند رشته مقرنس کاری یا پیش آمدگی مقعر گونه ،مانند گل نیلوفر یا گل شیپوری بازشده با افزایش مقطع عرضی به صورت دایره یا چند ضلعی در می آید . این مقطع به دست آمده ،نعلبکی مناره را که جایگاه موذن است به وجود می آورد .دیواره های مناره در وسط تاج یا جایگاه موذن بسیار باریک شده ،به صورت ستون موزونی در آمده ،از سرپوش تاج نیز خارج می شود و گاه به ارتفاع دو یا سه متر بالاتر از سقف تاج مناره ادامه می یابد. برای جلوگیری از سقوط موذن مهمولا در اطراف جایگاه دیواری کوتاه یا نرده ای مشبک فلزی یا چوبین با انواع گره بندی زیبا و استادانه به کار می رود که زیبایی خاصی به مناره می بخشد . ناگفته نماند که سرپوش یا سقف تاج مناره نیز با اشکال مختلف و فرمهای متعدد جلوه گر می شود .
ساخت گنبد و گلدسته مسجد
بنای مناره در سالهای اول اسلام به صورت ساده ،با مختصر زیب و زینتی همراه بود. لکن بعدا که در فن ساختمان مناره تغییرات و تکامل به وجود آمد ،بدنه کشیده ووسیع بنا زمینه مناسبی در اختیار هنرمندان و معماران اعصار مختلف ،برای اعمال ذوق و سلیقه گذاشت .نه فقط آجر کاری و تزئینات آجری مورد توجه هنرمندان قرار کرفت ، بلکه با به کارگیری آجرهای گوشه دار ، مقرنسها ی زیبا ،قطار بندی آجری ، کتیبه های کوفی ، انواع و اقسام خطوط و آرایشهای متن کتیبه در ارائه هنرو و ذوق شهرت به سزایی یافت
استعمال کاشی برای تزئین مناره در اواخر دوره سلجوقی ظاهر گردید .زیبا ترین نمونه کاشیکاری ها را باید در قونیه ،پایتخت اصلی سرزمین سلجوقیان یافت .سلجوقیان روم به وسیله دادو ستد روزانه و مبادله کالا، بناها ی زیبایی را ،بدون استثنا ،به جای آجر با سنگ می ساختند، صنعتگران فنونی خاص را به کار می گرفتند و درباره سبک ،چیزهایی از دنیای بیزانس می آموختند . ظاهرا هردوکشور علیرغم اختلافات مذهبی ، نوعی همزیستی مسالمت آمیز بر مبنای دوستی معقول و حق برابری داشتند ،درواقع ،گاه اتفاق می افتاد که بیزانسی ها حفظ روابط نیکو با سلجوقیان را بر رابطه با دوستان مسیحی خویش ،یعنی صلیبیون ترجیح می دادند. در اینجاست که باید گفت نبوغ سلجوقیان و سبک های بیزانسی باعث خلق معماریی بدیع وزیبا در مساجد ،مدارس ، کاخها، قصرها و کلیساها گردید.
ساخت گلدسته مسجد
عصر مغول ودوران صفویه در ایران مناره ها فقط نشان دهنده یک هنر نبودند . بلکه بعضی از مناره ها عرصه جلوه مجموعه ای از هنرهای تزئینی ،مانند خطاطی ، کاشیکاری ، از معاقی گرفته تا معرق و مقرنس و پیچ تزئینی با نقوش هندسی و اسلیمی گردید وبه حق میتوان گفت که مسجد ، گالری و موزه اسلامی گردید ،و مناره ها آیینه تمام نمای آن موزه به شمار میرفت .تزئیناتی که در مناره ها به کار رفته ، عبارتند از :
تزئینات آجری :کاربر آجر و نقش آن در تزئینات پیکر خارجی مناره را به وضوح می توان در مناره های عصر سلجوقی مشاهده نمود .همان طور که اشاره شد صورت ظاهر مناره ها در اوایل بسیار ساده بود .پس از پذیرش اسلام ، هنرمندان ایران ارزنده ترین و مناسب ترین عنصر تزئیناتی را که مغایرت با دین اسلام نیز نداشت گره سازی تشخیص داده ، کار را با اشکال و نقفوش هندسی ساده آغاز کردند و در قرن چهارم هجری به صورت کاملا جا افتاده ای در آوردند .
قیمت گلدسته مسجد
دیری نپایید که در دوره سلجوقیان (قرن پنجم و ششم ) مناره ها تا حد بسیاری سادگی خود را از دست داده ، عنی ترین طرحها و فرمها ی تزئینا تی به جای آن نشست .طرخهای تزئیناتی پرکار و پر نقشه بر بدنه مناره به منصه ظهور رسید که یکی از خصوصیات ویژه معماری دوره سلجوقیان بود .
نقوش هندسی ،چند ضلعیها ، مستطیل ،مربعها ، مثلثها ،لوزیها ،زیگزاگها ،صلیبها، و مشبکها و غیره با ریزه کاری فوق العاده جالب و چشمگیر و با پس و پیش گذاشتن آجرها القا شده است که از نظر زیبایی در نهایت اعتبار است و تناسبی که بین بخشها از نظر تزئینات و طول آنها در نظر گرفته شده ،حاکی از آشنایی کامل هنرمندان به اصول مربوط به انتخاب ابعاد متناسب است .همین ذوق و دقت مناره های سلجوقی را به صورت ریباترین آثار معماری در آورده است .ناگفته نماند در این دوره جهت نصب کتیبه قطعاتی از آجر را با اسلوب معرق سازی روی رمین طرح ریزی و ساختمان نموده ، سپس در محل خود بر بدنه مناره روی گچ کارمی گذاشتند .بعضی از مناره ها ی این دوره ساده یا دارای آرایش کمتر هستند .
معقلی : کاربرد تزئینات مقلی را میتوان در آرایش بناهای قرن هفتم به بعد مشاهده کرد که هنرمندان کاشی کار با انتخاب کاشیهایی به رنگ لاجوردی ،سبز ، آبی و سفید در طرحهای متنوع ،پیشرفت تزئینات کاشی کاری را که در دوره سلجوقی به صورت ابتدایی دیده می شد ارائه دادند. طرحهای معقلی به صور گوناگون مورد استفاده قرار میگرفت که مهمترین آنها عبارتند از : پیچ تزئینی ، طرح مربع اریبی ، طرح زیگزاگی ، طرح خطوط بنایی
ساخت گلدسته مسجد
کاشی کاری :با آن که مساجد ، مدارس و کاروانسراها ، معمولا با سنگ ساخته می شده .در بخشهایی از چند بنا مانند آنچه در بیشهر قرار دارد از چوب نیز استفاده کرده اند مناره مدرسه سلطان ناصر محمد در قاهره از آرایش حجاری های زیبایی برخورداراست ، گرچه مناره ها رابیشتر با آجر می ساختند .شاید کار با آجر را به خاطر مقاومت در برابر زلزله و ضربتهای آن مفید تر یافته بودند. معمولا آجرها را به گونه ای روی هم می چیدند که در نمای ساختمان شکل هندسی بغرنج و تودر تو به وجود می آورد ، گاهی مانند چفته مناره در ارزروم ،علاوه بر آجر ساده بی لعاب ، از کاشیهای بزرگ سیاه و آبی نیز استفاده می کردند.این گونه نماسازی ،رنگی دلپذیرو شادی انگیز روی زمینه سرخ قهوه ای در بالا و سنگ خاکستری تیره در پایین مدخل اصلی نما ایجاد می کرد ، هرچند که معمولا کاشیکاری را برای بخشهای درونی بنا در نظر می گرفتند . همچنان که گفتیم زیباترین نمونه کاشی کاری را باید در قونیه یافت ظاهرا چنین استنباط می شود که این شهر مرکز تولید سفال لعابدار بوده ، و به طور یقین هنر کاشیکاری در همین مکان ره درجه کمال رسیده است رنگها محدودبه آبی ، سفید وسیاه بوده ، کاشی را همچون مکعبهای بزرگ موزائیک کار می گذاشتند تا به شکل طرح های گوشه دار تودرتو درآید .طرحهای بزرگ بالای راهروهای سر پوشیده و پیش آمدگیها ی گنبدها که به شکل ستاره مشبک هندسی کتیبه و طرحهای اصلی جالب توجه داشته ،بویژه تاثیر گذارنده است .در ایران رنگ غالب کاشی کاری ها فیروزه ای و لاجوردی بوده است .
گلدسته سازی
مقرنس کاری : مقرنس در مناره ها علاوه بر جنبه تزئینی آن در حقیقت یکی از عناصر مهم معماری است که رابطه بین نعلبکی تاج مناره یا بدنه آن است بدین صورت با ساختن دو یا سه ردیف مقرنس د رگلوگاه مناره ،بدنه مناره شبیه گل شیپوری یا نیلوفر بازشده ، دایره چند ضلعی به دست آمده ،نعلبکی مناره را که جایگاه موذن است به وجود می آورد . متاسفانه تاج یا کلاهکهای بیشتر مناره های قرون اولیه اسلام ویران شده است . اما در دوره های بعد مقرنس پرکارتر وظریف تر بر گلوگاه مناره ها نشست و به تزئینات کاشی نیز آراسته شد . مهارت معماران و هنرمندان چنان در مقرنس کاری تبلور یافت که تاج مناره با مقرنس های ریز را میتوان چلچراغی انگاشت که بینندگان را به سوی خود میکشد .
کتیبه: کتیبه نویسی بر روی مناره محصول قرن چهارم است که در قرون پنجم و ششم هجری مقارن با دوره سلجوقی رواج و توسعه یافت ، تا جایی که برای اولین بار از کاشی و آجرهای لعابدار در کتیبه های مناره نیز استفاده شده .خط کوفی و انواع آن در معماری تمام ممالک اسلامی به کار برده می شد ولی ایرانیان با ابتکار جالب توجه و به کارگیری این خط برای تزئین و آرایش در بنا ،تغییر و تحولی در به وجود آوردن اشکال مختلف و انواع گوناگون آن ، نقش بس ارزنده ای را ایفا کرده اند .
گلدسته سازی در تهران
خط کوفی : در معماری ، و تمام اشیایی که تصور شود در زندگی مورد استعمال داشته هیچ خطی مانند آن نوع خط عربی که کوفی نامیده می شود این اندازه برای تزئین و آرایش مناسب نمی باشد . تمام حروف کوفی دارای قاعده های افقی هستند وقتی پهلوی هم قرار داده شوند . تشکیل حاشیه و شیار می دهند و از این رو زمینه این خط را برای هر سطح تزئین لازم داشته باشد به کار برند .
مهمترین اقسام خطوط کوفی به کار رفته در منار ه ها را خط کوفی معقل (گوشه دار)و خط کوفی معقد )برگدار ، گره دار ) تشکیل می دهد .
قطعات حروف خط کوفی گوشه دار به صورت تسمه یا رشته های افقی و عمودی است و در آن معمولا انحنا وجود ندارد .در این خط که مربع و مستطیل و نباتی نیز گفته می شود از اسامی عبارات مقدس استفاده می شده است .اگر در این کتیبه ها فقط آجربه کار می رفت ، کوشش به عمل می آمد تا نامها و عبارات به صورت برجسته نصب شود واگر تزئینات معقلی بودند حروف کلمات را آجرهای کوچک لعابدار به رنگ سفید ، لاجوردی و فیروزه ای تشکیل می داد.
کتیبه کوفی معقد (گره دار): این خط که اصطلاحا کوفی برگدار نیز نامیده می شود، مختص کتیبه های دوره ای یا نواری است که به صورت نواری پهن در قسمت پایین مناره یا بالای آن نزدیک کلاهک یا تاج قرار می گرفت . دسته حروف این خط ، به خصوص الف و ل در انتهای فوقانی به صورت برگچه ای ظاهر می گردید . کتیبه ها ی حروف کوفی برگدار بیشتر در مناره های دوره سلجوقی متجلی شده .متن کتیبه ها شامل آیات قرآنی و گاهی حاوی نام بانی بنا و تاریخ احداث می باشد .
کتیبه های خط تدویری :از قرن ششم به بعد در ایران برای نوشتن کتیبه از خطوط تدویری ، به خصوص خط نسخ که سنگینی و ضخامت خط کوفی را نداشت ، استفاده شده است که به جای زوایا ی تیز و گوشه دار خط کوفی ، دوایری نرم و خوش ترکیب در آن دیده می شود خط نستعلیق وثلث نیز دیده شده است. باید کفت مناره ها بیشتر جلوه کاه ذوق و هنر خطاطان و کاشی تراشان چیره دست است .
مصالح ساختمانی :
ساختمان مناره در دوران مختلف چه از نظر فن معماری و تزئینات ، چه از نظر مواد و مصالح ساخنمانی فرق می کند . در مناره های قبل از اسلام سنگ ، مصالح غالب بود و در سالهای اولیه اسلام از خشت استفاده می شد ، لیکن در دوره های بعد آجر یکی از عناصر مهم معماری ساختمانی را تشکیل می داد که نه تنها در اسکلت کلی ساختمان ، بلکه در تزئینات رو بنایی نیز به کار می رفته است . در این دوره سلجوقی کلیه نیروهای مختلف فشاری و حتی برش آجزی به صورت بسیار جساب شده ، به کار رفته به طوری که بنا بعد از گذشت چندین قرن پابرجاست و ایستادگی خود را به خوبی حفظ کرده است .در بنیاد بعضی از مناره ها شفته مرکب از شن ، سنگ ، آهک و خاکستر و در تمام بدنه آجر با ملات و خاک به کار رفته است . کاشی با کاربرد تزئیناتی نیز از مصالح مهم مناره به حساب می آید .
حسن ختام (نیجه گیری)
مناره ها از عناصر شاخص معماری اسلامی می باشند که عموما درشهرها و در کنار مساجد و مدارس مذهبی بناشده و گاهی نیز در دشتها و مسیر کاروانها به عنوان علامت و راهنما به کار می رفته اند . قبل از ظهور اسلام مناره یا منار یامیل هایی بنا گردیده بود که بیشتر به عنوان راهنما استفاده می گردیده است . بعد از ظهور اسلام و گسترش هنر اسلامی که از تزویج هنر ساسانی وبیزانسی بود اولین مناره در کنارمسجد سامرا ساخته شد و بعد از آن در زمان خلفا و امویان در شام با ساختن مساجد زیبایی چون مسجد جامع دمشق و قبه الصخره و مسجد الاقصی در اورشلیم و مسجدالنبی (ص) در مدینه با زیباترین مناره هابنا گردید.. (البته مسجدالنبی (ص) درزمان پیامبر ساخته شده بود ولی بعدادر زمان خلفا گسترش دادند وگسترش آن نیز هنوز ادامه دارد .) در دوره سلجوقیان اواخر قرن چهارم واوایل قرن پنجم معماری وهنر اسلامی به شکوه وعظمت وتکامل خود رسید طرحهای تزئینی در عین زیبایی نمایشی از روح هنر قدسی از طریق نمادهای سنتی و تصویری برکتیبه ها و کاشیها نقش آرایشی ایفا می کنند .همان قدر که طراحان گوتیک زندگی مسیح را نمایش دادند .طراحان و معماران طرحهای ساده هندسی معماری گذشته به حروف عظیم کوفی تبدیل شد وآجرچینی ها دیوار را کاملا زنده کرد ونقش های آجری بر روی بدنه ها به ویژه در مناره ها ی سلجوقی یک معرق کاری عالی بر روی آحر رابه نمایش گذاشت واین شروع تازه ونوینی بود که بعدها در ساختن مناره ها صورت گرفت .و مناره های زیبایی در کنار مساجد ساخته شد. .
مناره ها یکی از عناصر اصلی فن و هنر معماری اسلامی محسوب می شوند. الگوی اصلی مناره ها، برجهای کوتاه و مربع شکل پیش از اسلام سوریه بود که برای معابد و یا مقاصد کلیسایی ساخته می شد ولی معماران مسلمان بر ارتفاع آن افزودند و به بناهای پله دار چند طبقه ای از نوع فانوس های دریایی رومی نزدیک تر کردند. نخستین مناره در حدود سال ۴۵ هجری به درخواست والی عراق، زیاد بن ابیهی، در مسجد جامع بصره برپا شد. بلافاصله پس از آن، به دستور حاکم مصر، چهار مناره به مسجد عمرو در فسطاط ملحق گردید و این در حالی است که در مصر، مناره های دیگری به مساجد اضافه می شدند. شاید بتوان رواج ساخت مناره ها در جوامعی با جمعیت غالب غیر مسلمان را در تمایل مسلمین به ابراز و تحکیم حضور خود و نیز عاملی در گردآوری مسلمانان پراکنده از نواحی مختلف شهر به منظور انجام فریضه نماز دانست.
مناره جز اجزای ضروری معماری اسلامی نیست و می بینیم که جمعیت های اسلامی از کشمیر تا سودان به ویژه وهابیون عربستان از ساختن مناره پرهیز می کنند. برج های استوانه ای که به قلعه های نظامی اسلامی در کرانه ی شمال آفریقا مانند تونس اضافه شدند نه تنها حکم فانوس دریایی و دیده بانی را داشتند بلکه مناره نیز نام گرفتند. پس بدون تردید ریشه واژه ی مناره از لغت عربی نور به معنای روشنایی مشتق شده است. از این ارتباط با روشنایی به عنوان پایه ای برای تفسیر نمادین مناره به عنوان تجلی نور الهی و یا تصویر درخشش معنوی نیز استفاده شده است. لغت مناره در یک روند نزولی در مفهوم تابلوی راهنما و یا تیرک نشانه ، سنگ های مرزی و برج دیده بانی به کار برده می شود.
دیگر تعاریف: مناره يعني جاي نار، جاي نور، جاي روشنايي، و ساختمان برج مانندي است که در کنار راه براي روشن کردن چراغ و راهنمايي می سازند .
مناره ها يکي از عناصر اصلي فن و هنر معماري اسلامي محسوب مي شوند . الگوي اصلي مناره ها ، برجهاي کوتاه و مربع شکل پيش از اسلام در سوريه بود که براي معابد و يا مقاصد کليسايي ساخته مي شد . ولي معماران مسلمان بر ارتفاع آن افزودند و به بناهاي پله دار چند طبقه اي از نوع فانوس هاي دريايي رومي نزديک تر کردند .
در ايران پيش از اسلام نيز ريشه هاي ساخت مناره به چشم مي خورد . پيش از اسلام ، منار (ميل) ، عنصر نمادين براي راه جويان بيابان ها بود که در حيطه حکومت ساساني ، نوعي آتشگاه نيز محسوب مي شد و مسئوليت نگهداري آتش آن بر عهده موبدان گذاشته شده بود . هدف از ساخت مناره ها در آن زمان ، عبادت و راهنمايي مسافران بود و پس از اسلام در کنار مساجد ، عنصري نمادين گشت براي هدايت ديده و دل به سوي مکان مقدس مسجد . نخستين مناره‌ها كه مناره‌هاي گردی هستند ، به صورت تك ظاهر شدند . مناره از زمان وليدبن عبدالملک در معماري جهان اسلام ظاهر شد و مسجد جامع دمشق هم به عنوان نقطة عطف معماري زمان وليدبن عبدالملک مي‌باشد .
تاریخچه :
زمانی به فن معماری اسلامی عموما و مناره خصوصا ، در ایران پی خواهیم برد که حتی الامکان در مورد کاربرد اولیه آن بررسی و تحقیق کرده باشیم . در این گفتار صرفا مناره های دوره اسلامی مورد نظر است ، لیکن از آنجا که معماری این دوره در ایران بدون تردید با تغییراتی ،ریشه در طرحهای معماری قبل از اسلام دارند ، اشاره به تاریخچه کوتاهی از معماری مناره ها ی قبل از اسلام نیز ضروری می نماید .
مناره ها در قبل از اسلام
از آثار و علایم مناره ها ی قبل از اسلام که تعداد بسیار اندکی از آن در ایران باقی مانده ، چنین بر می آیدکه مناره با هدف راهنما بودن در دوران قبل از اسلام ساخته می شده است بعضی از مورخین و باستان شناسان هر بنایی که بر آن آتش فروزان وجود داشت ، مناره می خوانند . تا جایی که به زیگورات چغار زنبیل در شوش و کعبه زرتشت در قارس که هیج شباهتی به مناره ندارد نیز نام مناره نهاده اند که این با آنچه به معنی ” میل و منار “آمده است تفاوت فا حش دارد .
در حال حاضر در کنار مناره های قبل از اسلام نشانه ای از ساختمان دیده نمی شود ، بلکه میتوان گفت که مناره ها نشان دهنده وجود آتشکده ها و آتشگا ههای بزرگی بوده اند که اثبات آن محتاج به بررسی و تحقیق بیشتزی خواهد بود .
قدیمی ترین مناره یا برج راهنما ی موجود میل نور آباد ، معروف به میل اژدها متعلق به دوره اشکانیان است که د رغرب نور آباد ممسنی قرار گرفته است
این میل دارای حدود هفت متر بلندی بوده ،قاعده و تمام بدنه آن با سنگهای سفید تراش منظم ساخته شده است .پلکان میل اژدها در درون برج قرار دارد و بر بالای آن آتشدان سنگی جای داشته است .
در زمان ساسانیان نیز مناره ای با خصوصیات متفاوت با مناره فوق به جای مانده است که اکنون در مرکز شهر باستانی فیروز آباد به صورت توده جسیمی از سنگ و گچ خود نمایی می کند .مناره به صورت چهارضلعی ساخته شده ،با پلکانی که بر بدنه بیرونی مناره احداث شده بود ،به بالای آن نیز می رفته اند . ارتفاع مناره که در ابتدا بیش از ۳۳ متر بوده ، درحال جاضر ۲۶ متر می باشد .ابعاد مناره در پایین بیش از ۱۱ متر است و هرقدر بدنه مناره بالاتر می رود از پهنای آن کاسته می شود .با آنکه ویرانی بسیار به بنا راه یافته ،امروزه پایه مرتفع و قطور آن در وسط ویرانه ها ی فیروز آباد برافراشته است و ازمسافت دور جلب نظر می نماید . این بنا از این نظر که تنها مناره به جای مانده از قبل از اسلام با تمام خصوصیاتش می باشد از نظر تاریخ معماری ،منحصر به فرد و دارای اهمیت فراوانی است .
تحول مناره در دوران اسلامی
تاریخ احداث اولین مناره در دوران اسلامی نامعلوم است ظاهرا چنین به نظر میرسد که پیدایش مناره کمی پس از ساختن مساجد ،صورت گرفته ،لیکن منادیان خبر و موذنان آغاز اسلام جایگاهی بر رفیع ترین بنای شهر که دارای مرکزیت هم بوده است داشته اند .
به گفته مهمودی :بلال حبشی ،موذن خاص پیامبر اکرم (ص) ،بر بام خانه حفصه ،دختر عمربن خطاب اذان می گفت .
ازمجموعه تواریخ و نوشته های پراکنده مورخین و سیاحان چنین مستفاد می کردد که احداث مناره به صورت کنونی نخستین بار بعد از اسلام در زمان خلافت امویان صورت گرفته است
آندره گدار معتقد است”:که فکر احداث مناره در زمان خلافت امویان در سوریه (ظاهرا مقصود مسجد جامع دمشق ) ظاهر گردیده است .”
اولین مسجدی که در ظهور اسلام ساخته شد مسجد النبی (ص) ، مسجدی بود که پیامبر اسلام (ص) با اصحاب مکرمش در مدینه بنا نهاد ، این مسجد بسیار ساده با نخل وسنگ ساخته شد وبعدامتعلقاتی جون مناره ، گنبد الخضرا، به آن اضافه شده وگسترش یافت و تا کنون هم روز به روزتزئینات و متعلقاتی به آن اضافه میگردد.
بر کتیبه تاریخی مناره شیخ دانیالخنجی د رخنج لارستان که تاریخ سال ۷۱۱ دارد،در باب پیدایش اولین مناره چنین آمده است :”بعد فان المناره فی الاسلم …….وقد صح اول بنا مناره فی الاسلام عمر بن عبد العزیز رضی ا…..عنه ………”به تحقیق صحیح ترین آنها ، اولین کسی که مناره ای در اسلام بنا کرد عمر بن عبدالعزیز بود که خداوند از او راضی باشد …….
مولف کتاب تاریخ قم در مورد احداث نخستین مناره عالم اسلام عقیده دارد که : ( اولین مناره ای که در عالم اسلام ساخته شد مناره ای بود که ابودلف قاسم بن عیسی در زمان خلافت معتصم در کنار مسجد سامرا احداث نمود …….)
در خصوص تاریخ ساخت اولین مناره در معماری اسلامی کشمکش هایی وجود دارد .ولی قدیمی ترین تاریخی را که برای ایجاد موذنه و مناره بیان کرده اند ،سال ۴۴ و ۴۵ هجری است بلاذری در این مورد می نویسد که در این سال زیاد بن ابیه ،والی بصره ، برای مسجدجامع این شهر مناره ای به شکل مناره های کنونی از سنگ احداث کرد .
دومین مناره ، مناره های چهار گانه مسجد عمرو در خطاط مصر است که در سال ۵۳هجری مسلم بن مخله ،والی مصر در زمان معاویه ساخته است .
مهمترین مناره را در سال ۸۶-۸۸ هجری ولید بن عبد الملک ساخته است وآن مناره مسجد جامع دمشق است که در هنگام توسعه این مسجد ساخته شد . در مورد احداث این مناره می نویسند : (وقتی خواستند در چهار طرف مسجد چهار مناره بسازند برای ساختن مناره ها نیز از برج ناقوسهای کلیسای یحیی در دمشق استفاده کردند و مناره ها را به صورت برجهای مرتفع مکعب شکل ساختند .) چهارمین مناره ای که به بنای آن اقدام گردید ،مناره مسجد پیغمبر اکرم (ص) در مدینه بود که عمربن عبدالعزیز ،والی مکه و مدینه از سوی ولید بن عبدالملک آن را ایجاد کرد .
موذنه جامع قیروان تونس ، موذنه مسجد الحرام ،مناره جامع قرطبه به ترتیب قابل ذکرند .مناره مهم دیگر در سال ۲۴۰هجری از طرف متوکل خلیفه عباسی در کنار مسجد جامع سامرا ساخته شد که هم ماذنه و هم محل افراشتن لوای خلافت بود که به نام ملویه شهرت یافت ارتفاع این مناره ۵۲ متر است و در تارک آن کلاهک قرار داشته که اکنون خراب است .شک نیست که مناره های اولیه اسلام دارای فرمی ساده و احیانا به صورت برجی کوتاه با سایبان بوده اند که به تدریج در سالیان بعد به شکل تکامل یافته تری در آمده اند .
کاربرد مناره
از آن جا که بین انتخاب مکان حهت احداث مناره و کاربرد مناره رابطه ای هماهنگ و مستقیم وجود دارد می توان مکان احداث این نوع بنا را عملکرد آن در راستای خاص آن دانست .وجود تعداد بسیاری مناره و میل در تمام سرزمین پهناور اسلامی ، چه بر سر جاده های کاروانروی قدیمی ،چه بر روی تپه ها و ارتفاعات چه در آغوش مساجد و بقاع متبرکه در کنار کاروانسراها و مدارس و دار الضیافه ها هر کدام بازگو کننده کاربردی است که این بناها داشته اند در جاده قونیه –قیصریه بزرگترین و زیباترین کاروانسراها که دارای دار الضیافه و مسجد بوده است قرار دارد . که در درون آنها مساجد با مناره های زیبا و مدارس بنا شده بودند مانند: کاروانسراهای شهر سیواس مهمترین کاربرد مناره ها عبارتند از :
۱- میل راهنما : شک نیست که میلهایی که در کنار راههای کاروانی قدیمی و دشتهای وسیع به چشم می خورد ، همان طور که از نامشان پیداست به صورت میل راهنما عمل کرده ، هدایتگر رهگذران و کاروانها یا پیکهایی بوده که از این مکانها می گذشته اند : مانند میل قاسم آباد
دربیشتر موارد میل فقط نشان راهنما به حساب می آمده ، لیکن گاه در کنار آنها هرجا که اوضاع و مکان مناسب می نمود رباطها و ساباطها و آب انبارها یی نیز ساخته می شد .به عبارت دیگر میل نشان دهنده وجود تاسیساتی بود که جهت تن آسایی کاروانیان خسته و ملتهب و عطشان در صحراها احداث می شده ،چنانکه در کنار میل قاسم آباد سیستان کاروانسرایی بزرگ و آباد بوده که به تدریج رو به ویرانی نهاده است .منار سنگ بست درکنار مقبره ارسلان جاذب ،نشان از رباط بزرگی دارد .
هیچ گونه شکی در راهنما بودن میلهای قبل از اسلام نیست ،به خصوص دو اثر بازمانده ازدوران اشکانی و ساسانی ،یعنی میل اژدها و مناره فیروز آباد که بر سر شاهراههای فارس قرار داشته اند . معمولا بر فراز مناره در شبهای تار یا روزهای مه آلود آتش می افروختند و بدین وسیله دیدگان گم کرده رهان را متوجه خود ساخته ،به هدایت آنها همت می گماشتند .وجود آتشدان سنگی بر فراز میل اژدها یا برج نور آباد نیز بر همین اساس می باشد . مناره دار الضیافه نشان دهنده و راهنمای میهمانخانه ای بوده که درویشان و غریبان را به میهمانی شام وناهار فرا می خوانده است . به جاست که در این مقوله از میلهاو فانوس دریایی که در خلیج فارس و دریای خزر به تعداد بسیاری وجود داشته ،نیز سخن به میان آید . این بناها مناره هایی بودند که آتش بر فراز آنها افروخته می شد و به چند علت احداث می شده اند :
الف ) جهت یابی کشتیها در تاریکی شب
ب)جلوگیری از خطر به گل نشستن کشتیها
ج( خبر رسا نی به پایگاهها و شهر های زمینی یا کشتیها در صورت حمله متجاوزین دریایی
آثاری از فانوس دریایی در بوشهر (ریشهر قدیم ) و در نزدیکی شهر ایلامی لیان، نیز در قلعه بندر گنگ موسوم به قلعه پرتغالیها مشاهده می شود.
۲-اذان گویی و خبررسانی :مناره در اصطلاح کنونی بنایی است که جهت اذان گویی به کار می رود .به همین جهت ، دردوران اسلامی مناره به نام موذنه نیز به خود گرفته است ،ولی این نام مستلزم صعود موذن برفراز آن نبوده ،بلکه موذن عموما در محل مناسب تری اذان می گفته است . بعضی از مناره ها به علت بلندی موذن بر آن اذان گفته نمی شد. بلکه فقط برای زینت بناهااستفاده می شد.
مساجد ایران به علت بلندی مناره ها موذن بر بالای مسجد اذان می گوید نه در مناره ( تنها مناره ای که برای اذان گفتن به کار می رفته ، مناره گلدسته اصفهان است .) در حقیقت می توان گفت مناره ها ی بلند ایرانی بیشتر از آن که جنبه موذنه داشته باشد ،سمبل آوای ملکوتی اسلام بودند که در کنار مساجد و بقاع متبرکه ساخته می شد
،مسجد سلطان احمد استانبول ۱۶۰۹-۱۶۱۶ میلادی .شش مناره که هریک در گوشه ای از ساختمان و دو مناره در انتهای صحن جلو قرار دارد کاری بی نظیر است . به خصوص شکل بلند و باریک و مداد گونه این مناره ها سخت موثر است .
مسجد سلطان احمد استانبول
۳-مناره سمبل پیروزی :پیروزی دین مبین اسلام آخرین دینی که خدای یکتا یه وسیله پیامبرش حضرت محمد (ص) برای راهنمایی بشریت فرستاده است و نشانه پایداری و مقاومت ، استحکام و ابدی بودن و نهایت اعتلای دین مبین و اعلام این سمبل در اذانهای سه گانه
معماری مناره
به طور کلی مناره از سه قسمت پایه ، ساقه یا بدنه و کلاهک یا تاج مناره تشکیل شده است .
۱- پایه :
از آنجا که مناره با ارتفاع بسیار و مساحت کم زیر بنا ، فشار بسیاری را در سطح قاعده خود تحمل می کند ، هرگونه سستی در پایه ها باعث انهدام و فروریختن بنا می گردد .به همین جهت برای استحکام و اطمینان بیشتر زمین را تا جایی که به زمین سخت برسد حفر کرده ،سپس با شفته و سنگ آن را پرو مستحکم می سازند . آن گاه سکو یا پایه اصلی مناره را با سنگ و آجر بنا می نهند . عموما پایه ها به صورت سکوهای مربع شکل یا کثیر الاضلاع هستند، که مناره در وسط آن قرار گرفته ، رو به بالا ادامه می یابد.
.این پایه ها در مناره مسجد قتبه مراکش و همچنین مسجد جامع دمشق که گفته می شود که این مسجد از فرم برجهای پیشین کلیسا در سوریه پیروی کرده است . دیده می شود (۷۱۵میلادی) فرم مربع شکل ، و مناره سین به فرم هشت ضلعی دیده می شود .بعضی از مناره ها فاقد پایه بوده ،مناره بدون اینکه روی سکویی قرار داشته باشد بر روی زمین قرار دارد ، مانند مناره مسجد برسیان ،
مسجد جامع دمشق در سمت راست ومسجد سلمانیه استانبول در سمت چپ
۲- بدنه یا ساقه :
شکل فرم بدنه مناره در پهنه ممالک اسلامی متفاوت و دارای تنوع بسیاری است و با توجه به ذوق و ابتکار معماران هر ناحیه به صور گوناگون جلوه گر میشود از جمله در فلسطین ، سوریه و اسپانیا مناره ها دارای مقطعی مربع و مساجد اولیه دوره عباسی در بین النهرین مخروطی شکل با پله های مارپیچی بیرونی است .در بعضی مناطق دیگر مانند مناره های سردر مسجد لارنده قونیه (۶۵۵ هجری)و قطب مناره دهلی از آثار اوایل قرن هفتم ،نمای خارجی آن مطبق و با ایجاد شیارهای طولی و بلند از نمونه های زیبای تنوع شکل و فرم مناره به شمار می آید. در دوره قبل ازاسلام با طرح های مربعی مناره ها روبرو هستیم ولیکن بعد از اسلام مناره ها عموما به صورت مدور ساخته شده است .
در بدو امرمناره ها در نقشه مساجد مستتر نبودند و همچون برجهای مچزا یی فاقد محل معین در مجتمع مسجد عمل می کردند . در قرن اول تا قرن پنجم مناره به صورت منفرد و گاه وصل به بنا و گاه با فاصله به بنا ساخته میشد یا احداث بنا و مسجد در اطراف آن ،در دوره های بعد صورت می گرفت .ازنمونه اول مناره منفرد مناره سلجوقی سمنان ،نمونه دوم مناره متصل به بنا مناره مسجد ملک کرمان ،نمونه سوم مناره گلپایگان میتوان اشاره کرد . مناره های ایرانی را میتوان به دودسته منفرد و زوجی تقسیم کرد .
مناره های منفرد ، این دسته از مناره ها دارای بدنه بلند و کشیده هستند که ازنظر تنوع و فرم به سه دسته تقسیم کرد. ۱- مناره های استوانه ای ۲- مناره مخروطی ۳-مناره های منشوری .
قرن پنجم و ششم هجری را میتوان دوران شکوفایی معماری مناره ها دانست .در این دوره مناره سازی به حدی به درجه تکامل رسید که به جاست آنان را شاهکارهایی از هنر اسلامی و جلوه ای از ذوق و سلیقه معماران آن زمان به حساب آورد . زیباترین نمونه تکامل معماری مناره را در بعضی از مناره های مطبق سلجوقی میتوان دید .این مناره ها دو یا سه طبقه اند به عبازت دیگر این مناره ها دارای سه طرح شکل سازی است که هر کدام باریکتر و کوتاهتر برروی هم قرار گرفته اند یا دارای دو یا سه موذنه و تاج هستند.
مناره های زوجی در دوره سلجوقی مناره به دلایلی ساختمانی جزئی از بنای مسجد گردید و در این هنگام مناره ها در دوسوی ایوان یا طرفین سر در ورودی واقع شده ،با تعریض وتوسعه ای که در ایوانها ی دوره بعد صورت گرفت ،مناره ها ی زوجی نقش مناسبی برای مقابله با نیروهای رانشی که در اتاق ایوانها پدید می آید ایفا کرد .در عین حال با توجه به اهمیت قرینه سازی در معماری ایران به زیبایی سردر نیز می افزاید . مدرسه غیاثیه قم نمونه های بارز مناره های زوجی در ایران هستند .
در دوره های بعد تا تیموری نمای خارجی مناره های زوجی و ساقه آن از روی پشت بام مجاور ایوان آغاز گردید .بد نه مناره ها به صورت نسبتا باریکتر و ظریف تر ارائه شد . در دوره تیموری به عکس دوره های گذشته که قسمت پایین مناره در بنای ساختمان مخفی بود ،بدنه مناره به صورت آشکار در کنار ایوان یا با فاصله ای کم منتهابه صورت وابسته قرار میگیرد ،مانند مناره های مسجد گوهرشاد
دکل :ستون مدور یا چند ضلعی است که در مرکز مناره ساخته می شود پلکانها ی مارپیچی به دور آن می پیچد و بالا می زود .این دکل یا ستون در پایین دارای ضخامت بسیاری است که گاه قطر آن به بیش از ۵/۱ متر می رسد ،به تدریج هرچه به طرف بالا می رود از ضخامت آم متناسب با کم شده قطر بدنه مناره کاسته میشود .مانند دکل مناره برسیان ،قطر دکل مدور برسیان در پایین ۸۲ سانیمتر و در بالا ۷۲ سا نتیمتر ، به طور کلی با آجر و سنگ و گچ ساخته شده است گاه جهت استحکام دکل از سرب مذاب نیز استفاده می شده است ،مانند مناره های بارگاه حضرت معصومه (س).لازم است یاد آوری شود که دکل مناره های قبل از اسلام بسیار قطور و در دوران اسلامی ،عموما باریکتر و ظریف تر هستند .
پلکانها : پلکانها ی مناره ها عموما از روی نقشه برخلاف حرکت عقربه ساعت است به عبارت دیگر پله ها به صورت مارپیچی مانند بادبزن حول محور مرکزی یا دکل می پیچید وتا نعلبکی تاج ادامه می یابرد. پلکانهای مناره ابودلف سامرا بیرون و در فضای باز قرار دارند . مناره های دوره اسلامی پلکانها ظریف تر و به شکل مثلث در داخل مناره قرار میگیرند .مهمترین خاصیت پله های مارپیچی داخل مناره این است که به بنا حالت فنریت میدهدوبه مناره در برابر ارتعاش و زلزله ایستایی بیشتری می بخشد ،بخصوص این که شکل مدور مناره باعث می شود که مناره در برابر نیروی باد نیز به راحتی مقاومت کند .
در مناره های دوره اسلامی سبک جد یدی در ورود ی و خروجی مناره ها به چشم می خورد که این سبک از ایرانیان مشتق گردیده است مناره های مساجد در ایران دارای دو مدخل ورودی و دو پلکان است که یکی مختص صعود ودیگری مخصوص پایین آمدن از مناره است ، به طوری که هیچ گونه ارتباطی بین این دوقسمت به چشم نمی خورد طرز قرارگرفتن پلکان ها ی دوگانه به همان شیوه مارپیچی و به صورت موازی است که با احتساب ارتفاع و فاصله آن دو متناسب برای صعود یک فرد متواسط القامه است .از قدیمی ترین مناره هایی که به این سبک ساخته شده میتوان مناره جامع قرطبه در اندلس ،مناره های قوصون ،ازبک یوسفی وغوری در مصر ،مناره موصل در عراق ومناره سوق الغزل در بغداد نام برد .
نورگیرها :نورگیرها روزنه های بزرگ . کوچک هستند که دربدنه مناره تعبیه شده ،نورداخل پلکانها را تامین میکند ،به طورکلی نورگیرها به دودسته تقسیم میشوند الف)نورگیرهایی که به صورت روزنه به اندازه یک یا دوآجر به فواصل مختلف در بدنه تعبیه میشود
ب)نورگیرهای بزرگ که حالت پنجره ای به خود می گیرند. در حقیقت پنجره ها مدخل ورودی مناره ها نیز به جساب می آمده اند ،اما مسئله در مورد مناره هایی که پنجره هایشان در محل بالاتری تعبیه شده ،مورد وثوق نیست .چنین به نظر می رسد که از این پنجره ،علاوه بر نورگیری جهت اذان گویی نیز استفاده میشده است چرا که پنجره ها رو به قبله است .
۳- تاج یا کلاهک مناره :
:بدنه مناره در نقطه گلوگاه با چند رشته مقرنس کاری یا پیش آمدگی مقعر گونه ،مانند گل نیلوفر یا گل شیپوری بازشده با افزایش مقطع عرضی به صورت دایره یا چند ضلعی در می آید . این مقطع به دست آمده ،نعلبکی مناره را که جایگاه موذن است به وجود می آورد .دیواره های مناره در وسط تاج یا جایگاه موذن بسیار باریک شده ،به صورت ستون موزونی در آمده ،از سرپوش تاج نیز خارج می شود و گاه به ارتفاع دو یا سه متر بالاتر از سقف تاج مناره ادامه می یابد. برای جلوگیری از سقوط موذن مهمولا در اطراف جایگاه دیواری کوتاه یا نرده ای مشبک فلزی یا چوبین با انواع گره بندی زیبا و استادانه به کار می رود که زیبایی خاصی به مناره می بخشد . ناگفته نماند که سرپوش یا سقف تاج مناره نیز با اشکال مختلف و فرمهای متعدد جلوه گر می شود .
تزئینات
بنای مناره در سالهای اول اسلام به صورت ساده ،با مختصر زیب و زینتی همراه بود. لکن بعدا که در فن ساختمان مناره تغییرات و تکامل به وجود آمد ،بدنه کشیده ووسیع بنا زمینه مناسبی در اختیار هنرمندان و معماران اعصار مختلف ،برای اعمال ذوق و سلیقه گذاشت .نه فقط آجر کاری و تزئینات آجری مورد توجه هنرمندان قرار کرفت ، بلکه با به کارگیری آجرهای گوشه دار ، مقرنسها ی زیبا ،قطار بندی آجری ، کتیبه های کوفی ، انواع و اقسام خطوط و آرایشهای متن کتیبه در ارائه هنرو و ذوق شهرت به سزایی یافت
استعمال کاشی برای تزئین مناره در اواخر دوره سلجوقی ظاهر گردید .زیبا ترین نمونه کاشیکاری ها را باید در قونیه ،پایتخت اصلی سرزمین سلجوقیان یافت .سلجوقیان روم به وسیله دادو ستد روزانه و مبادله کالا، بناها ی زیبایی را ،بدون استثنا ،به جای آجر با سنگ می ساختند، صنعتگران فنونی خاص را به کار می گرفتند و درباره سبک ،چیزهایی از دنیای بیزانس می آموختند . ظاهرا هردوکشور علیرغم اختلافات مذهبی ، نوعی همزیستی مسالمت آمیز بر مبنای دوستی معقول و حق برابری داشتند ،درواقع ،گاه اتفاق می افتاد که بیزانسی ها حفظ روابط نیکو با سلجوقیان را بر رابطه با دوستان مسیحی خویش ،یعنی صلیبیون ترجیح می دادند. در اینجاست که باید گفت نبوغ سلجوقیان و سبک های بیزانسی باعث خلق معماریی بدیع وزیبا در مساجد ،مدارس ، کاخها، قصرها و کلیساها گردید.
عصر مغول ودوران صفویه در ایران مناره ها فقط نشان دهنده یک هنر نبودند . بلکه بعضی از مناره ها عرصه جلوه مجموعه ای از هنرهای تزئینی ،مانند خطاطی ، کاشیکاری ، از معاقی گرفته تا معرق و مقرنس و پیچ تزئینی با نقوش هندسی و اسلیمی گردید وبه حق میتوان گفت که مسجد ، گالری و موزه اسلامی گردید ،و مناره ها آیینه تمام نمای آن موزه به شمار میرفت .تزئیناتی که در مناره ها به کار رفته ، عبارتند از :
تزئینات آجری :کاربر آجر و نقش آن در تزئینات پیکر خارجی مناره را به وضوح می توان در مناره های عصر سلجوقی مشاهده نمود .همان طور که اشاره شد صورت ظاهر مناره ها در اوایل بسیار ساده بود .پس از پذیرش اسلام ، هنرمندان ایران ارزنده ترین و مناسب ترین عنصر تزئیناتی را که مغایرت با دین اسلام نیز نداشت گره سازی تشخیص داده ، کار را با اشکال و نقفوش هندسی ساده آغاز کردند و در قرن چهارم هجری به صورت کاملا جا افتاده ای در آوردند .
ديری نپایید که در دوره سلجوقیان (قرن پنجم و ششم ) مناره ها تا حد بسیاری سادگی خود را از دست داده ، عنی ترین طرحها و فرمها ی تزئینا تی به جای آن نشست .طرخهای تزئیناتی پرکار و پر نقشه بر بدنه مناره به منصه ظهور رسید که یکی از خصوصیات ویژه معماری دوره سلجوقیان بود .
نقوش هندسی ،چند ضلعیها ، مستطیل ،مربعها ، مثلثها ،لوزیها ،زیگزاگها ،صلیبها، و مشبکها و غیره با ریزه کاری فوق العاده جالب و چشمگیر و با پس و پیش گذاشتن آجرها القا شده است که از نظر زیبایی در نهایت اعتبار است و تناسبی که بین بخشها از نظر تزئینات و طول آنها در نظر گرفته شده ،حاکی از آشنایی کامل هنرمندان به اصول مربوط به انتخاب ابعاد متناسب است .همین ذوق و دقت مناره های سلجوقی را به صورت ریباترین آثار معماری در آورده است .ناگفته نماند در این دوره جهت نصب کتیبه قطعاتی از آجر را با اسلوب معرق سازی روی رمین طرح ریزی و ساختمان نموده ، سپس در محل خود بر بدنه مناره روی گچ کارمی گذاشتند .بعضی از مناره ها ی این دوره ساده یا دارای آرایش کمتر هستند .
معقلی : کاربرد تزئینات مقلی را میتوان در آرایش بناهای قرن هفتم به بعد مشاهده کرد که هنرمندان کاشی کار با انتخاب کاشیهایی به رنگ لاجوردی ،سبز ، آبی و سفید در طرحهای متنوع ،پیشرفت تزئینات کاشی کاری را که در دوره سلجوقی به صورت ابتدایی دیده می شد ارائه دادند. طرحهای معقلی به صور گوناگون مورد استفاده قرار میگرفت که مهمترین آنها عبارتند از : پیچ تزئینی ، طرح مربع اریبی ، طرح زیگزاگی ، طرح خطوط بنایی
کاشی کاری :با آن که مساجد ، مدارس و کاروانسراها ، معمولا با سنگ ساخته می شده .در بخشهایی از چند بنا مانند آنچه در بیشهر قرار دارد از چوب نیز استفاده کرده اند مناره مدرسه سلطان ناصر محمد در قاهره از آرایش حجاری های زیبایی برخورداراست ، گرچه مناره ها رابیشتر با آجر می ساختند .شاید کار با آجر را به خاطر مقاومت در برابر زلزله و ضربتهای آن مفید تر یافته بودند. معمولا آجرها را به گونه ای روی هم می چیدند که در نمای ساختمان شکل هندسی بغرنج و تودر تو به وجود می آورد ، گاهی مانند چفته مناره در ارزروم ،علاوه بر آجر ساده بی لعاب ، از کاشیهای بزرگ سیاه و آبی نیز استفاده می کردند.این گونه نماسازی ،رنگی دلپذیرو شادی انگیز روی زمینه سرخ قهوه ای در بالا و سنگ خاکستری تیره در پایین مدخل اصلی نما ایجاد می کرد ، هرچند که معمولا کاشیکاری را برای بخشهای درونی بنا در نظر می گرفتند . همچنان که گفتیم زیباترین نمونه کاشی کاری را باید در قونیه یافت ظاهرا چنین استنباط می شود که این شهر مرکز تولید سفال لعابدار بوده ، و به طور یقین هنر کاشیکاری در همین مکان ره درجه کمال رسیده است رنگها محدودبه آبی ، سفید وسیاه بوده ، کاشی را همچون مکعبهای بزرگ موزائیک کار می گذاشتند تا به شکل طرح های گوشه دار تودرتو درآید .طرحهای بزرگ بالای راهروهای سر پوشیده و پیش آمدگیها ی گنبدها که به شکل ستاره مشبک هندسی کتیبه و طرحهای اصلی جالب توجه داشته ،بویژه تاثیر گذارنده است .در ایران رنگ غالب کاشی کاری ها فیروزه ای و لاجوردی بوده است .
مقرنس کاری : مقرنس در مناره ها علاوه بر جنبه تزئینی آن در حقیقت یکی از عناصر مهم معماری است که رابطه بین نعلبکی تاج مناره یا بدنه آن است بدین صورت با ساختن دو یا سه ردیف مقرنس د رگلوگاه مناره ،بدنه مناره شبیه گل شیپوری یا نیلوفر بازشده ، دایره چند ضلعی به دست آمده ،نعلبکی مناره را که جایگاه موذن است به وجود می آورد . متاسفانه تاج یا کلاهکهای بیشتر مناره های قرون اولیه اسلام ویران شده است . اما در دوره های بعد مقرنس پرکارتر وظریف تر بر گلوگاه مناره ها نشست و به تزئینات کاشی نیز آراسته شد . مهارت معماران و هنرمندان چنان در مقرنس کاری تبلور یافت که تاج مناره با مقرنس های ریز را میتوان چلچراغی انگاشت که بینندگان را به سوی خود میکشد .
کتیبه: کتیبه نویسی بر روی مناره محصول قرن چهارم است که در قرون پنجم و ششم هجری مقارن با دوره سلجوقی رواج و توسعه یافت ، تا جایی که برای اولین بار از کاشی و آجرهای لعابدار در کتیبه های مناره نیز استفاده شده .خط کوفی و انواع آن در معماری تمام ممالک اسلامی به کار برده می شد ولی ایرانیان با ابتکار جالب توجه و به کارگیری این خط برای تزئین و آرایش در بنا ،تغییر و تحولی در به وجود آوردن اشکال مختلف و انواع گوناگون آن ، نقش بس ارزنده ای را ایفا کرده اند .
خط کوفی : در معماری ، و تمام اشیایی که تصور شود در زندگی مورد استعمال داشته هیچ خطی مانند آن نوع خط عربی که کوفی نامیده می شود این اندازه برای تزئین و آرایش مناسب نمی باشد . تمام حروف کوفی دارای قاعده های افقی هستند وقتی پهلوی هم قرار داده شوند . تشکیل حاشیه و شیار می دهند و از این رو زمینه این خط را برای هر سطح تزئین لازم داشته باشد به کار برند .
مهمترین اقسام خطوط کوفی به کار رفته در منار ه ها را خط کوفی معقل (گوشه دار)و خط کوفی معقد )برگدار ، گره دار ) تشکیل می دهد .
قطعات حروف خط کوفی گوشه دار به صورت تسمه یا رشته های افقی و عمودی است و در آن معمولا انحنا وجود ندارد .در این خط که مربع و مستطیل و نباتی نیز گفته می شود از اسامی عبارات مقدس استفاده می شده است .اگر در این کتیبه ها فقط آجربه کار می رفت ، کوشش به عمل می آمد تا نامها و عبارات به صورت برجسته نصب شود واگر تزئینات معقلی بودند حروف کلمات را آجرهای کوچک لعابدار به رنگ سفید ، لاجوردی و فیروزه ای تشکیل می داد.
کتیبه کوفی معقد (گره دار): این خط که اصطلاحا کوفی برگدار نیز نامیده می شود، مختص کتیبه های دوره ای یا نواری است که به صورت نواری پهن در قسمت پایین مناره یا بالای آن نزدیک کلاهک یا تاج قرار می گرفت . دسته حروف این خط ، به خصوص الف و ل در انتهای فوقانی به صورت برگچه ای ظاهر می گردید . کتیبه ها ی حروف کوفی برگدار بیشتر در مناره های دوره سلجوقی متجلی شده .متن کتیبه ها شامل آیات قرآنی و گاهی حاوی نام بانی بنا و تاریخ احداث می باشد .
کتیبه های خط تدویری :از قرن ششم به بعد در ایران برای نوشتن کتیبه از خطوط تدویری ، به خصوص خط نسخ که سنگینی و ضخامت خط کوفی را نداشت ، استفاده شده است که به جای زوایا ی تیز و گوشه دار خط کوفی ، دوایری نرم و خوش ترکیب در آن دیده می شود خط نستعلیق وثلث نیز دیده شده است. باید کفت مناره ها بیشتر جلوه کاه ذوق و هنر خطاطان و کاشی تراشان چیره دست است .
مصالح ساختمانی :
ساختمان مناره در دوران مختلف چه از نظر فن معماری و تزئینات ، چه از نظر مواد و مصالح ساخنمانی فرق می کند . در مناره های قبل از اسلام سنگ مصالح غالب بود و در سالهای اولیه اسلام از خشت استفاده می شد ، لیکن در دوره های بعد آجر یکی از عناصر مهم معماری ساختمانی را تشکیل می داد که نه تنها در اسکلت کلی ساختمان ، بلکه در تزئینات رو بنایی نیز به کار می رفته است . در این دوره سلجوقی کلیه نیروهای مختلف فشاری و حتی برش آجزی به صورت بسیار جساب شده ، به کار رفته به طوری که بنا بعد از گذشت چندین قرن پابرجاست و ایستادگی خود را به خوبی حفظ کرده است .در بنیاد بعضی از مناره ها شفته مرکب از شن ، سنگ ، آهک و خاکستر و در تمام بدنه آجر با ملات و خاک به کار رفته است . کاشی با کاربرد تزئیناتی نیز از مصالح مهم مناره به حساب می آید .
حسن ختام (نیجه گیری)
مناره ها از عناصر شاخص معماری اسلامی می باشند که عموما درشهرها و در کنار مساجد و مدارس مذهبی بناشده و گاهی نیز در دشتها و مسیر کاروانها به عنوان علامت و راهنما به کار می رفته اند . قبل از ظهور اسلام مناره یا منار یامیل هایی بنا گردیده بود که بیشتر به عنوان راهنما استفاده می گردیده است . بعد از ظهور اسلام و گسترش هنر اسلامی که از تزویج هنر ساسانی وبیزانسی بود اولین مناره در کنارمسجد سامرا ساخته شد و بعد از آن در زمان خلفا و امویان در شام با ساختن مساجد زیبایی چون مسجد جامع دمشق و قبه الصخره و مسجد الاقصی در اورشلیم و مسجدالنبی (ص) در مدینه با زیباترین مناره هابنا گردید.. (البته مسجدالنبی (ص) درزمان پیامبر ساخته شده بود ولی بعدادر زمان خلفا گسترش دادند وگسترش آن نیز هنوز ادامه دارد .) در دوره سلجوقیان اواخر قرن چهارم واوایل قرن پنجم معماری وهنر اسلامی به شکوه وعظمت وتکامل خود رسید طرحهای تزئینی در عین زیبایی نمایشی از روح هنر قدسی از طریق نمادهای سنتی و تصویری برکتیبه ها و کاشیها نقش آرایشی ایفا می کنند .همان قدر که طراحان گوتیک زندگی مسیح را نمایش دادند .طراحان و معماران طرحهای ساده هندسی معماری گذشته به حروف عظیم کوفی تبدیل شد وآجرچینی ها دیوار را کاملا زنده کرد ونقش های آجری بر روی بدنه ها به ویژه در مناره ها ی سلجوقی یک معرق کاری عالی بر روی آحر رابه نمایش گذاشت واین شروع تازه ونوینی بود که بعدها در ساختن مناره ها صورت گرفت .و مناره های زیبایی در کنار مساجد ساخته شد. .
چون معماران بناهاي زمان وليد (چه مذهبي و چه غيرمذهبي) معماران مسيحي تازه مسلمان بودند ، بنابراين اولين مناره‌هاي جهان اسلام از برجهاي كليسايي با مقطع مربع شكل گرفته است كه اصالتاً رومي هستند و رومي‌ها نيز از اتروسكها گرفته بودند . (اتروسكها › رومنها › بيزانس‌ها › امويان).
دومين دسته از مناره‌هاي معماري اسلامي به تقليد از زيگوراتهاي بابلي ـ آشوري و به صورت حلزوني مي‌باشند . (منارة ابودلف، مسجد ابن‌طولون در مصر، مسجد شجره، مسجد نمايشگاه بين‌المللي تهران).
مالويا
پلكان آجري مارپيچي شكل (البته در ساختن آن از سنگ هم مي توان استفاده كرد) . كه بيرون از ساختمان قرار مي گيرد، «مالويا» ناميده مي شود .
سه نمونه از اين نوع منار هم چنان باقي است :
دو نمونه در عراق «سامره» قرار دارد .
سومي در «قاهره» كه مسجد «ابن طولون» مي باشد.
منارهاي مالويا ، هميشه جدا از ساختمان بودند.
ساختمان مناره:
مناره از سه بخش تشکیل می شود :
۱- پایه
۲- ساقه
۳-تاج
۱- پایه یا سکو:
با توجه به ارتفاع زیاد و مساحت کم قاعده ، پایه مهمترین نقش را در مقاومت مناره داشته ، کوچکترین سستی در این قسمت یا زمین زیر آن منجر به فروریختن بنا می شود . بنابراین زمین را تا رسیدن به لایه های سخت حفر کرده ، با شفته و سنگ پر می کنند . سپس پایه یا سکو ساخته می شود . گاهی مناره ها را بدون پایه مستقیما روی زمین می سازند که از نمونه های آن می توان به منار علی و مناره مسجد برسیان اشاره کرد . پایه ها معمولا یا مربع بوده مانند منار رهروان اصفهان و منار خسروگرد سبزوار یا کثیرالاضلاع بوده مانند منارهای سین و زیاد که بدنه استوانه ای در وسط سکو قرار می گیرد.
۲- ساقه یا بدنه:
از دوران پیش از اسلام می توان به میل اژدهای نورآباد که ساقه ای چهار ضلعی داشته اشاره کرد . همچنین می توان از میل فیروزآباد متعلق به دوره ساسانی نام برد . ساقه ای چهار ضلعی با پلکانی بر بدنه خارجی به ارتفاع سی و سه متر (در حال حاضر بیست و شش متر) که هر چه به سمت بالا می رود از پهنای آن کاسته می شود . بعد از اسلام ساقه استوانه ای تحفه مناره سازان شد و خود نیز بدل به برگ سبز نقاشی مقرنس کاران آجرکاران و کاشی کاران گشت . تا اوایل قرن پنجم مناره به صورت منفرد و مجزا از مجتمع مسجد ساخته می شد . گاهی مناره ای به مسجدی ساخته شده اضافه می شد و گاهی مسجدی در کنار مناره ای موجود احداث می گشت.
۳- تاج:
سومین و بالاترین بخش یک مناره تاج یا کلاهک است . ساقه در نقطه گلوگاه با افزایش مقطع عرضی باز شده به صورت دایره یا چند ضلعی در آمده نعلبکی مناره یا جایگاه مؤذن را می سازد . دیواره مناره از نعلبکی یا کف تاج وسط تاج و سرپوش تاج گذشته تا حدود دو متر بالا تر از سقف تاج ادامه پیدا می کند . اطراف تاج با دیواری کوتاه یا نرده های مشبک فلزی وچوبی محصور می شود .
ساقه مناره ها سه گونه است :
الف) ساقه های استوانه ای بسیار ساده با تزئینات ناچیز . مانند : مناره گلپایگان و خرم آباد و مناره مسجد جامع تفرش
ب) ساقه های استوانه ای با ارتفاع زیاد که به دلیل مساحت بیشتر قاعده نسبت به مقطع فوقانی حالتی مخروطی داشته ایستایی بیشتری دارند .
ج) مناره های منشوری که با استقبال معماران ایرانی مواجه نشده و تنها معدودی از آنها در ایران ساخته شد . دراین مناره ها مقطع ساقه چند ضلعی است که با صعود به بالا از مساحت آن کاسته می شود . مانند مناره مسجد نائین . از حیث زیباشناسی با توجه به اهمیت قرینه سازی در معماری ایران ، مناره های زوجی چیزی بیشتراز یک شاهکار هستند و همانطور که دونا لد ویلبر می گوید ، استادانه ترین و زیباترین راه اهمیت دادن به سردر بلند ، ساختن آن و قراردادن دو مناره در دو طرف آن بوده . از دید فنی مناره های زوجی نقشی موثر در مقابله با نیروهای رانشی اتاق ایوان ایفا می کنند . نیروهای رانشی گنبد و ایوان به دو نیروی افقی و عمودی تبدیل می شوند . نیروی عمودی با نیروی عکس العمل زمین به وسیله پایه های قطور و نیروی افقی با عناصری مانند مناره که نیروی اضافی ایجاد می کند ، خنثی می گردد .
هر ساقه یا بدنه دارای بخشهای زیر است:
۱- دکل:
با توجه به ساقه دکل چندضلعی یا استوانه ای است که پلکان مارپیچی به دور آن می چرخد و بالا می رود. دکل میلهای پیش از اسلام بسیار قطور بوده اند ولی در دوران اسلامی باریک تر و ظریف تر می شوند. دکلها معمولا از گچ سنگ و اجر ساخته شده و گاهی جهت استحکام بیشتر از سرب مذاب استفاده شده است.
۲- پلکان:
پلکان میل فیروزآباد خارج از بنا قرار دارد اما در مناره های اسلامی پلکان به صورت مارپیچی حول دکل می چرخد. جهت پلکان عموما برخلاف حرکت عقربه ساعت بوده و تاثیر قابل ملاحظه ای بر مقاومت بنا در برابر زلزله دارد. در سه مناره مسجد جامع یزد مناره سلجوقی گلپایگان و مناره کوتاه مدرسه خان شیراز استثنایی در پلکان وجود دارد. در این مناره ها دو پلکان وجود دارد. یکی جهت صعود و بالا رفتن و دیگری جهت پایین آمدن به صورتی که هیچ ارتباطی بین این پلکانها نیست. در این حالت با در نظر گرفتن قد یک فرد متوسط القامه و با احتساب ارتفاع و فاصله خود راه پله ها دو پلکان به صورت مارپیچی و موازی هم ساخته می شوند.
۳- نورگیرها:
الف) روزنه هایی کوچک به اندازه جای خالی یک یا چند آجر.
ب) پنجره هایی بزرگ که گاهی جهت اذان گویی نیز از آنها استفاده می شده است.
مناره های چهار گوش
مناره هاي استوانه اي
اغلب دارای پیکره ای ساده و در اندک مواردی تزیینات بسیار ابتدایی در بدنه استوانه ای آنها به چشم می خورد..
مناره هاي منشوري
از این نوع مناره که تنها معدودی از آن در معماری ایران به چشم می خورد ، در قاعده پند ضلعی دیده می شود که هر چه رو به بالا می رود از قطر قاعده آن کاسته می شود.
مناره های بلند و زیبای مسجد جامع نائین و مناره ی کوتاه مسجد امام حسن عسگری در آمل از این گونه اند.
مناره هاي مخروطي
این نوع مناره ها بسیار کشیده و به صورت مخروط مایل و موزون که سطح قائده ی آن در پائین از مقطع بالائی آن بزرگتر است می باشند . این فرم بدنه باعث استحکام و استیلای بیشتر مناره می گردد . از این نمونه می توان به مناره ی دامغان و سمنان و بسطام و ساربان و منار علی اشاره کرد. در سراسر جهان اسلام ، مناره ها اغلب از اجزای ثابت گفته شده تشکیل شده اند ، اما با تأثیر پذیری از شیوه معماری ملی هر منطقه ، شکلی خاص به خود گرفتند . مثلا در شمال آفریقا مناره ها حجیم و چهارگوش ، در مصر به صورت چند طبقه ، در ایران و مناطق همجوار به شکل استوانه ای لاغر ولی رفیع با گلدسته هایی زیبا و بی همتا ، در ترکیه عثمانی به گونه مدادی شکل با ردیفی از بالکن ها و در صحرای آفریقا و حتی حاشیه خلیج فارس به شکل هرم ناقص ساخته شدند.
علت دو رديف پله منار هاي مسجد جامع يزد علتي امنيتي بود. به اين خاطر كه در تهاجمات و در گيري ها مخصوصا بعد از حمله مغول براي فرار ازدست ماموريني كه براي دست گيري فرد خاطي آمده بودند فرد مي توانست از پلكان دوم فرار كرده و از دست مامورين در امان بماند(از دست ما ايراني ها!)
فرق عمده منار با ميل در اينست كه منار ها تو خالي و مجوف هستند اما ميل ها تو پر.با اين حال منار ها رو مي تونستند مرتفع تر و بسازند و مقاومت استاتيكي آن ها از ميل ها بيشتر بود چون پلكان هايي كه داخل منار وجود داشت نقش فنريتي به منار مي داد و آن را در برابر نيرو هاي جانبي مقاوم مي كرد.از ميل هاي قديمي ايران ميل اژدها (اشكاني) و اولين ميل اسلامي ميل اميربود.ميل كليان در افغانستان از ميل هاي فوق العاده تيموريان بود.در شيوه رازي ميل ها داراي پايه هاي قطور و محكم بودند اما در دوره آذري ميل ها بلند ترو ظريف تر.ميل هاي قبل از اسلام كوتاه تر و تو پر بودند اما بعد از اسلام ظريف تر بلند تر
